Адунеизегьтәи аԥсуа-абаза конгресс

28 Хәажәкыра 2024
16:15
Кьериман Ебжьноуԥҳа
Раԥхьаӡатәи "адунеи аԥшӡа"
сара – счерқьес ҭыԥҳауп, сабазоуп.
Апоет Карник Гармыиан "аҳәынҭқарра агәил, адунеи аԥшӡа" ҳәа длышьҭан, иахьатәи Ҭырқәтәылатәи аҳәынҭқарра аԥҵаҩы Мусҭафа Қьемал Ататиурк иакәзар, зегьы адҵа риҭеит акралԥҳәыс ҳәа дрыԥхьаӡаларц, уи азгьы лыхьӡ иациҵеит ажәла Еџье (аҭырқәшәала "акралԥҳәыс" – аред.). Зыԥшӡара зегь хнахуаз, аԥшӡара иазку адунеижәларбжьаратәи аицлабраҿы Ҭырқәтәыла ахьӡала иқәгылаз, раԥхьаӡа акәны "Адунеи акралԥҳәыс" атитул зауз Кьериман Ебжьноуԥҳа илдыруан, ианакәзаалакгьы илҵәахуамызт, шьҭрала лабиԥара Аԥсны ишатәу, лыжәлаҵәҟьагьы Ебжьноу шакәу.
Хылҵшьҭрала Аԥсны иатәу
Аԥҳәызба ԥшӡа Кьериман диит жәабран 16, 1913 шықәсазы, амал змаз ауаҷар Тевфик Халис-беи иҭаацәараҿы. Лан илыхьӡын Ферхунде-ҳаным. Аҭаацәараҿы иҟан фҩык ахшара. Кьериман лани лаби Кавказтәи аибашьра ашьҭахь 1864 шықәсазы зыдгьыл гәакьа (иахьатәи Адлер аҵакырадгьыл иаҵанакуаз – аред.) иқәырцаз ахҵәацәа ирхылҵыз лоуп.

Аҭаацәараҿы даара амузика бзиа ирбон. Баша абзиабара адагьы, лҭаацәа аҟнытә иҟан апрофессионалтә музикарҳәаҩцәагьы – хкырацәала амузикатә инстурментқәа аирҳәон Кьериман лабду Хуршьыҭ-ԥашьа – асулҭан иҟны пату зқәыз аҳәынҭқарратә усзуҩы. Лаҳәшьаду Невсер Қьекьдешь апианинорҳәаҩын. Лашьаду Муҳлис Сабаҳаттин – дкомпозиторын. Амузикахь абзиабара ари аҭаацәараҿы ахәыҷқәагьы рахь ииасуеит – Кьеримангьы амузика лыцааиуан, ибзиаӡаны афортепиано алырҳәон.

Маҳинур Папԥҳа (апублицист, Ҭырқәтәылатәи аԥсуа диаспора иналукааша ахаҭарнак – аред.), лажәақәа рыла, Кьериман лаб ижәлан Ебжьноу, лан Чиземук, даҽакала – Ԥшьыземуқ. Арҭ аҩ-жәлак хылҵшьҭрала убых жәлақәоуп, аха жәытә-натә аахыс дара ҳаԥсыуаауп ҳәа рхы рыԥхьаӡоит.
Кериман лхаҭа, усҟантәи аамҭа ишаҳәоз ала, иныҟәылгомызт ажәла - хаҵа имцац аҳәсацәа реиԥш, лыхьӡ лаб ихьӡ авадыргылон, иагьлышьҭан Кериман Халис ҳәа. Ажәла Еџье анаҩс оуп ианцәырҵыз. Раԥхьаӡа акәны уи ажәла лхиҵит Ататиурк 1932 шықәсазы, Адунеиаҿ зегьы реиҳа иԥшӡоу ҳәа атитул лыманы аицлабра аҟнытә Ҭырқәтәылаҟа даныхынҳә. Ҩышықәса рышьҭахь ажәлақәа ирызкны аԥҟара амч анаиу, Мусҭафа Қьемал иҟаиҵаз ақәҵара инақәыршәаны, Қериман аофициалла Еџье ҳәа жәлас илыхҵан.
Аҭыԥҳаԥшӡа лқәыԥшра
20-30-тәи ашықәсқәа (ХХ ашәышықәса) ԥхьаӡоуп Ҭырқәтәылатәи ареспублика ашьақәгылара иаамҭаны. Атәыла ахадараҿы иҟаз Мусҭафа Қьемал Ататиурк гәҭакыс иман Ҭырқәтәыла Европа азааигәатәра, уи акультура итәылаҟны аларҵәара. Убри азы, иара даара адгылара ӷәӷәа аиҭон еиуеиԥшым аԥшӡаратә конкурсқәа рымҩаԥгара. Раԥхьаӡа акәны официалла аконкурс азы аӡӷабцәа рыхәаԥшра мҩаԥысит 1929 шықәсазы, Ататиурк ахадарахь данааи фышықәса рышьҭахь. "Ҭырқәтәылатәи аҭыԥҳацәа Европатәи аҭыԥҳацәа ирацлабуеит", ҳәа рыҩуан аҳәаанырцәтәи агазеҭқәа.
Кьериман Ебжьноуԥҳа
© foto-history.livejournal.com
Кьериман даныҳәыҷыз инаркны лықәлацәа даарылукаартә дыҟан, лтәашьа-лгылашьа, лцәажәашьала... Дахьыҟазаалакгьы ахымҩаԥгашьа дақәшәон, ибзиаӡаны илдыруан аҭырқәшәеи афранцыз бызшәеи. Лаб акырынтә иизаахьан ааԥхьарақәа Кьериман аконкурс далахәхарц азы. Акыраамҭа иара уи мап ацәикуан. Анаҩс, аԥшӡара аконкурс аиҿкааҩцәа руаӡәк, Кьериман лаб иҩыза бзиа Абидин Давер, аӡӷаб қәыԥш даниба, уи лыԥшӡара даршанхеит. Игәгьы иҭеикит Ҳалис-беи иазаагара, Кьериман аконкурс лалахәра дазыразхаразы. Аха усҟан Кьериман зынӡа дқәыԥшын, 17 шықәса ракәын илхыҵуаз, ашкол дҭан. Урҭ зегьы азгәаҭаны, лаб мап ацәикит.
Аха ус шакәызгьы, ҩышықәса рышьҭахь, ԥхынгәы 3 1932 шықәсазы, 19 шықәса зхыҵуаз Кьериман далахәхоит амилаҭҭә аԥшӡаратә конкурс, дагьаиааиуеит, илоуеит Ҭырқәтәыла зегьы реиҳа иԥшӡоу аҭыԥҳа ҳәа атитул.
Кьериман Ебжьноуԥҳа арыӷьарахь ала актәи
© foto-history.livejournal.com
Аԥшӡара аҳкәажә лтитул
Ҭырқәтәыла аиааира анылга ашьҭахь, Кьериман далахәхоит бельгиатәи ақалақь Спа аҟны имҩаԥысуаз Жәларбжьаратәи аԥшӡаратә аконкурс. Аҭырқәа журналист Ваальа Нуреҭҭин, абас дахцәажәон Кьериман лыԥшӡара: "Дыҟан аӡәы, зегьы иаарылукаауа, уи Кьериман Халис лакәын. Аиаша уҳәазар, ҵыԥх аконкурс аҿы аиааира згази лареи еиҿурԥшозар, Кьериман ҳәарада, еиҳа деиӷьын, деиӷьын зегь рыла: ԥшрала, еиҿыртәашьала. Лыхцәы еиқәа агәҭы еиҩшаны ашьҭахь еидкылан... длеиԥшын анцәахәы Диана".
Бельгиа дыҟанаҵ Кьериман зегьы идлырдыруан Ҭырқәтәыла дахаҭарнакны дшыҟоу. Убас, зны аԥсшәа аҳәаразы асцена ақәлара мап ацәылкхьан, Ҭырқәтәыла абираҟ ахьыҟамыз иахырҟьаны. Аха аконкурс аиҿкааҩцәа абираҟ рзымԥшааит. Кьериман лгәы меиҭаԥакәа лхаҭа абираҟ лӡахит: асасааирҭа аусуҩцәа илырҭеит иҟаԥшьыз аба ҽыҭк, лаб аба шкәакәа амзаҿа асахьеи аеҵәеи агәылаԥҟаны аҟаԥшь иадиӡахылеит.
Бельгиа имҩаԥысуаз аԥшӡаратә аконкурс афинал аҟнынӡа инеит ҩ-тәылак рхаҭарнакцәа Ҭырқәтәылеи Германиеи. Кьериман ажурналистцәа ирылҭоз аинтервиуқәа руак аҿы уи амш лгәаларшәо еиҭалҳәон, афинал ашҟа атлас иалхыз ацкы ҟаԥшь шылшәыз, лыхәда ишахаз ахәдахаҵа шкәакәа. Арҭ аԥшшәқәа Кьериман лыԥшӡара еиҳагьы ицәырыргон, иара убасгьы, лара лзы акрызҵазкуаз, леилаҳәашьа амилаҭтә ԥштәқәа ирықәшәон. "Аконкурс аӡбаҩцәа рхантәаҩы сыхьӡ аниҳәа, сыԥсы маҷхахьан, ауаа зегьы анапеинҟьара иалагеит, "Браво, мисс Ҭырқәтәыла!" ҳәа ҿырҭуан", илгәалалыршәон Еџье.
Аконкурс аӡбаҩцәа рхантәаҩы, Кьериман лыхьӡ ҳәо иазгәеиҭеит: "Аԥшӡара акралԥҳәыс" ҳәа иахьа далаҳхит ҭырқәтәылатәи аҭыԥҳа ԥшӡа ссир, аха аныҳәаҿа ишьҭаҳхуа Европа аиааира азоуп!". Арҭ ажәақәа рыла, аӡбаҩцәа рхантәаҩы иаирбеит, мрагыларатәи аҭыԥҳа, европатәи атенеденциақәа дышрықәшәо, леилаҳәашьалоума, лхымҩаԥгашьалоума. Ари иеиӷьу аҳамҭа Ататиурк изы аԥшаара уадаҩын, акыршықәса имҩаԥигоз Европа азааигәахара аполитикаҿы иџьабаа алҵшәақәа лабҿаба ибон.
Кьериман Ҭырқәтәылаҟа лыхынҳәра еиҭаҳәашьа змам акы акәны иҟалеит: илԥылон амилаҭтә фырԥҳәызба леиԥш. "Рышәҭқәа кны еизаз ауаа адәыӷба аҭыҵха сырҭомызт, сыхьӡ ҿырҭуан. Ҭырқәтәылатәи афицарцәа урҭ рыбжьара амҩа ҟаҵаны срылыргеит", ҳәа илыҩуан Кьериман лмемуарқәа рҿы.
Ҭырқәтәыла амилаҭтә фырԥҳәызба, ачерқьес ҭыԥҳа ԥшӡа
"Аԥшӡара акралԥҳәыс" ҳәа ахьӡ лыманы Ҭырқәтәылаҟа ихынҳәыз аҭыԥҳа, иреиҳаӡоу аҳаҭырқәҵарақәа лоуит. Абаҳча Таксим аҟны илызкны аныҳәа мҩаԥыргеит. Уи ахәылԥаз мҩаԥигон еицырдыруа ашәҟәыҩҩы Пеиамы Сафа. Ахәылԥаз даҭааит Ататиурк ихаҭагьы. Иареи Кьеримани раԥхьатәи акәашараан еицыкәашеит.
Кьериман Ебжьноуԥҳа
© yenisoz.com.tr
"Уи амш сара исхашҭраны сыҟам, лылаӷырӡқәа лызнымкыло еиҭалҳәон аинревиуқәа руак аҿы Кьериман. Ауада ҳаныҩнал, Ататиурки егьырҭ аԥашьақәеи зегь гылеит. Сара снеины Ататиурк инапы сагәӡит, иара – сылахь. Ус сеиҳәеит: "Сара Еџье (Акралԥҳәыс) ҳәа быхьӡысҵеит, насыԥ быманы бхы ббома?". Сара аҭакс исҭеит: "Сара сԥашьа, шәара адунеи зегьы ҳамҭас исышәҭеит. Иҭабуп!".
Ус шакәызгьы, Кьериман лхылҵшьҭра ахаан илхашҭуамызт: зны ажурналист "аҭырқәа ҭыԥҳа ԥшӡа" ҳәа анылзиҳәа, лара длыриашеит "сара счерқьес ҭыԥҳауп, сабазоуп" ҳәа наиаҭакны. Урҭқәа зегьы Ҭырқәтәыла аиҳабыра иргәаԥхомызт, еиҳаракгьы Каир даныҟаз "ачерқьесцәа рыешьаратә хеилак" ахаҭарнакцәа рҟны имҩаԥылгаз аиԥылара. Уи аиԥылара афотосахьа агазеҭқәа ирнылеит. Египеттәи агазеҭ "Джедида" ианылаз астатиа аҿы ус иаҳәон: «ачерқьес ҭыԥҳа далхын адунеи аҿы зегь реиҳа иԥшӡоу ҭыԥҳас" ҳәа. Ас еиԥш азнеишьақәа ҭырқәтәылатәи аиҳабыра иргәаԥхомызт: дара ртәала Кьериман "аҭырқәа ҭыԥҳауп", илымоу ачерқьестә хылҵшьҭра атәы аҳәара зынӡагьы иаҭахӡамызт.
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ агәылаԥҟа © medyafaresi.com
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ «Cumhuriyet» раԥхьатәи адаҟьа © foto-history.livejournal.com
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ агәылаԥҟа © foto-history.livejournal.com
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ агәылаԥҟа © yenisoz.com.tr
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ агәылаԥҟа © yenisoz.com.tr
Кьериман Ебжьноуԥҳа дызну агазеҭ агәылаԥҟа © gecmisgazete.com
"Аԥшӡара акралԥҳәыс" ҳәа атитул анлоу ашьҭахь, Кьериман мыцхәы ауаа рҿы дцәырҵуамызт, ажурналистцәа рацәажәара дацәхьаҵуан, убри азыҳәан аконкурс ашьҭахь лыԥсҭазаашьа иазку аинформациа зынӡа имаҷуп. Иаҳдыруа ала, ҩынтә хаҵа дцахьан. Раԥхьатәи лыԥшәма - аҳақьым Орҳан Санус иакәын, урҭ ироуит ҩыџьа ахшаара аҷкәын Сезаи Билтин, аԥҳа Еџье Санус. Аҩбатәи лхаҵа - Хасип Тамер, уи иҟнытә длоуит аԥа Дженк Тамер. Лԥа еиҵбы иҩны аҟны акәын дахьанхозгьы лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы.
Кьериман, 13-ҩык амоҭацәа ранду, лықәрахь даннеигьы лыԥшӡара лцәымӡит, аҵахәтәанынӡа Ҭырқәтәыла зегьы реиҳа иԥшӡоу аҳәсақәа рсиа далан. Лыԥсҭазаара далҵит 2012 шықәса ажьырныҳәамзазы, шәышықәса лхыҵра хәыҷык шагыз.
Кьериман лыԥсҭазаара алҵра ҭырқәтәылатәи аиҳабыра зҿлымҳарада инырмыжьит. "Ҳара еснагь ҳаҭыр дула даҳгәалашәалоит Кьериман Халис Еџье Ҭамер, қәҿиарала ҳҳәынҭқарра ахьӡ аҳәаанырцәтәи атәылақәа рҿы иҭызгаз, Ҭырқәтәыла иахаҿраз. Убри азынгьы Ҭырқәтәылатәи Ареспублика раԥхьаӡатәи ахада, ареформатор ду Ататиурк илхиҵеит ажәла Еџье", ҳәа Кьериман лыԥсҭазаара алҵра дахцәажәо иазгәеиҭеит Ҭырқәтәыла ахада Абдуллах Гиуль.

Кьериман Ебжьноуԥҳа анышә дамардеит Сҭамԥыл ақалақь лара дахьииз, иахьлызҳаз, Ҭырқәтәыла зегьы реиҳа иԥшӡоу аҭыԥҳа ҳәа ахьӡ ахьлоуз, анаҩс, "Аԥшӡара акралԥҳәыс" ҳәа атитул лыманы дахьыхынҳәыз. .
Кьериман Ебжьноуԥҳа
© foto-history.livejournal.com

Атекст автор – Арифа Қапԥҳа, абильд-редактор - Наала Аҩӡԥҳа, аредактор хада – Амина Лазԥҳа
Аочерк аҟны хархәара рымоуп Маҳинур Папԥҳа лхатә архив аматериалқәа.
Made on
Tilda