АгIвгIвы йгьи ажвлара уысхагIв КIьачв Адыльгьари йыршIыйара тынха агыларта магIны ду амапI абаза уагIа ргвбайара бзазара апны, ауи чIахIныгIва тып агылартахатI Лагъь КIавкIаз адырранкъвгара литература ахъыкв апынгьи.

ХIасарокъва Бильаль

КIьачв Адыльгьари (1837–1872) – ХIХ асквшышв й-60-70-хауа асквшква рагIан йапхъагылагIвыз дыжвлара уысхагIвын, ддырранкъвгагIвын, талант змаз длитераторын. Ауи йынхара турых-культура магIны ду аман, йыршIыйра тынха абаза уагIа ргвбайара бзазара багъьата йаларпу хъвыпI.

АгIвгIвы, арыпхьагIв, аредактор

Адыльгьари ГIвадахь Къвбина приставства йаланакIуата Йынджьыгь йгьи Къвбина шIыпIаква рпны йаныргIалыз КIьачв кыт апны асквш 1837 агIан дйытI, абаза ахI КIьачв Квчыкв йтгIачва дгIарылцIтI.

Асквш 1850 агIан ауи ащхъабзазагIвчва байаква ргIариква рыхъазла йгIандыршаз Ставрополь агимназия днарахвтI, хьапщ медаль йымата асквш 1858 агIан дгIалгатI. Ауи амщтахь йара агимназия апны йгIаныршаз ауниверситет атшазрыхIазырра классква рпны гIвысквша дапхьатI.

Асквш 1860 август а 1 атшын ачкIвын шIа рхъвыхрадъа Санкт-Петербург ауниверситет амарагIайырта факультет днарахвтI. Араъа ауи ййырдырра атахъын гIарып, гIаджьам, трыкв йгьи татар бызшваква. Ауаса Адыльгьари йгьйылымшатI йхIаракIу адырраква гIацIигарныс. ЙашвхIаусыгIвахаз Санкт-Петербург апны ахвитра йазгылаз астудентква тшъагIащтIырхыз акIвпI. АтшгIащтIыхраква анщаквдырчIва амщтахь ауниверситет аунашвачпагIвчва астудентква рхвитнагIаква йрылдырдзгIатI. Астудентква рызджьакI ауи йадымгылуата ауниверситет кIадрышвхтI. Ауат КIьачв Адыльгьаригьи дрылан.

Адыльгьари Ставрополь дангIацапах, асквш 1861 ноябрь мыз ацIыхъва йгIашIарышвта асквш 1863 агIаталымтадза, агуберния канцелярия апны атакIыгIвта дынхатI. УадыргIвана агимназия арыпхьагIвта дырщтитI. Асквш 1866 ноябрь мыз агIан агуберния гимназия апны арыпхьарала апсахраква ангIанша Ставрополь архъвыхра палата асекретарра йъанатIахатI. Араъагьи дахIврала дъанхуз гIарпхьадзауата йъанатIала дхъаргылтI.

Ставрополь апны ауи асквш 1867 апхындза къвырльыкъв йхун, уадыргIвана Терск шIыпIа аунашвачпарта квта Владикавказ дталхтI. Араъа ауи Лагъь КIавкIаз апны йапхъахауата йгIаншаз аурышв газет «Терские ведомости» аредактор хъада йъанатIа гIайыхъвдаквырцIатI. Йайшысыз, ауаса ауыс пшдзаквала йырчвыз йбзазара далцIындзкIьара ари анхарта дадкIылан. Талант ду змаз агIвгIвы, апублицист КIьачв Адыльгьари Квчыкв йпа асквш 1872 агIан йагIамкIва дпсытI. ЙчIвылахъв Владикавказ апны йаутI.

Агимназист бзидздза КIьачв Адыльгьари

Йжвежвхауа асквшышв аквта Лагъь КIавкIазла Ставрополь йтагылаз агимназия апынгIваца акIвын аквтаней дырраква ъагIацIыргуз, ауи амагIны швабыж йдууын ащхъабзазагIвчва рсабиква рарыпхьари ргIадзныргылри ауыс апны. КIьачв Адыльгьари ауаъа данапхьуз агимназия даунашвачпагIвын ащхъабзазагIвчва шIаква йазалхта йырхъпшылуаз арыпхьагIв бзидздза, адырранкъвгагIв ъаза, ажвлара уысхагIв Неверов Януарий. Ауи йхъвдаквцIарала апансион абжьагIвчва гватра ду азрыман ауат ачкIвынчва рапхьари ръадаби шщаквгылуаз, абзири апшдзари рыларкIырныс йащтата гвышхвара рыларцIун.

АпхьагIвчва рпIатIу наймыркъвуата Неверов ауат руагIахъа тшдырра йшалахIуш, ркъральгIв борч шырзынардзуш йгвалата дрыдынхалуан.

КIьачв Адыльгьари дахIврала йапхьуз дгимназист бзидздзан. Ауи апшта, абашта бызшви атурыхи знархарата ансисквша йакIвшалуз алацIарала анкъвакъвра апны 1857 агIан Адыльгьари йынхара йагъьта йгIалыркIгIакваз йрыуазакIхатI. Анхара йахьзын «УыжвгIанчIви аурышв хабаргIвракви ароманкви рпны афырква шлыху». ЙащтагIайуаз асквш ауи йапхъахауа агыларта йквнадыргатI. Йызлайквнадыргаз алацIара йахьзын «Пётр, Екатерина рзаман йгьи хIзаман асатира аъаща» – хIва. Анкъвакъвра архъвыхыгIвчва анхара швабыж йдыртшхъватI, апхьагIв йгIайырбаз ауысква цIолата йшийырдырыз, атурых гIаншараква лкIгIарата йрыму шизыгIахътIыз йаквчважватI.

ЙалкIгIата агимназия данапхьуз асквшква рагIан йщаквгылтI демократ щата змаз ащхъабзазагIв шIа йдунейпшыща, ажвлара-политика аъаща знархараз йхъвыцща йгьи йлитература ршIыйара ащайдзаква.

Алитература ршIыйара

Ставрополь агимназия апны данапхьуз Адыльгьари йалкIгIата алитература дхънахуан йгьи алитература ршIыйара апны талант ду гIайырбатI. Ауи ймачIымкIва збзира алазцIаз урышв бызшвали литературали арыпхьагIв Юхотников Фёдор йакIвын. Зуыс бзи йызбуз арыпхьагIв ъаза апхьагIвчва аурышв классикагьи адуней классикагьи цIолата йрыхайыргIвазун, бзи йдйырбун, йбергьльыз алитература гIвыра дуква дйырдыруан.

Агимназия дыцIаркIвата КIьачв Адыльгьари агIвыраква гIанйыршауа, йгIацIищтуа далагатI. Асквш 1860 агIан йгIацIцIыз ажурнал «Апхьара ахъазла абиблиотека» йхвбахауа аномер апны йгIаквшватI ауи йгIахIвахраква хпа йнадзауата: «ГIвымызкI акыт йштазгаз», «Аджьынква рбжьамта», «Пыпха». ЙадызкIылуа хьзыта йырхъадзгылан «Ачеркес йгIвыраква» – хIва. Ауниверситет даныцIал асхъан ажурнал «Аурышв хабарргага» (№ 11, асквш 1860) йгIаквшватI йхабаргIвра «АхIаджьратква», ауи йащтагIайуата йбзагIвра «Атоба апны» (асквш 1861). Арат агIвыраква рыуа йзапшызлакIгьи йцри уагIа ртурых ацIабырг гIазырбауа хъвыпI. ЙгIазквчважвауа ацIоларала, ажвлара-экономика бзазара архъвыхра гвыбзыгъарала, агIаншараква йауацIыхта йшгIарбула ауат загIа йнайхьаз агIвгIвчва ргIвыраква йгьгIархьымшвузтI.

«СгIвыраква рпны сара ачеркесква рансимш бзазара йхъщыхылгIамкIва йшгIасырбуш сащтан, – араса йзигIвуан Адыльгьари Квчыкв йпа ажурнал «Апхьара ахъазла абиблиотека» аредактор Дружинин. – Ачеркес дгIасырбарныс шстахъыз апхъала йшырчпуз апшта атшы даквчIвата, аквыргъвгъвараква дрылата гьакIвмызтI, датша хъатапI йгIащтIысхуа – йунагIва апны дшаъу, йгIвычIвгIвысагIа ахъатаква аъащата йызтагылу»

(й-ХIХ-хауа асквшышв аурышв гвацчпа йгьи атурых знархару алитература апны атермин «черкес» йгIацIанакIуан зуагIахъарала йапшымыз Лагъь КIавкIаз абзазагIвчва щардагIвы йнадзауата, ауи йгIалцIла араъа ажва «черкес» амагIныла ажва «щхъабзазагIв» йаргванпI – аредакция ррытаразга).

КIьачв Адыльгьари Лагъь КIавкIаз ащхъабзазагIвчва йрыуата рыцIа йахIбата йа йыквлагIвта урышв бызшвала йгIвуаз рквтала зымгIва рацкIыс зпшцIасща рыцIа йхIаракIыз гIвгIвыта тшгIайырбатI. Ауи йгIвыраква рпны аурышв реализм анархара хъадаква бзита дшрыхагIвазу гIарбапI, йцри уагIа ршIалахIвара йангIалуата, дазъазата йгIайрысабапитI. Аратква зымгIва КIьачв Адыльгьари йфырква рхъвыцща лкIгIарата йаму йагIарбаган, йгIвыща ащхъа бзазара гIальаматра алата йгIахънатIуан.

Аредактор нхара

Асквш 1867 агIан КIьачв Адыльгьари Владикавказ дцахтI, ауаъа йгIацIцIуаз агазет «Терские ведомости» дапычIв редакторхатI.

Асквш 1868 январь а1 атшын агазет йапхъахауа аномер гIацIцIтI. Ауи мчбжьыкI апны зны йгIацIцIуан, атираж апхьадзара 400-500 йнадзун, Терск шIыпIа апны йпшцIырщтуан.

«Терские ведомости» агIацIщтра амагIны ауысла ажваквакI» – араса йахьзын йапхъахауа аномер йапхъахауа анапа йгIаквшваз агIвыра. АгIвыра йгIанахIвун агазет шIыц нархарата йамазлуш, темата йгIащтIнахуаш. Ауаъа йгIарбан акъральыгIва швъаква йрыццауата кIьыдата йшгIаквырцIалуш зыбызшваквала, зуагIахъарала, зцIасквала, здиннкъвгарала йапшымкIва йджьащахъву Лагъь КIавкIаз ауагIахъаква рбзазара йгIаквчважвауа агIвыраква.

КIьачв Адыльгьари агазет анхара йгIадикIылтI дырра ду змаз ащхъабзазагIвчва рыуа щардагIвы. МачI-мачIымцара ауи агвып йгIарылалтI айынгвыщква Ахриев Чах, Долгиев Адиль-Гирей, асатинква Баев Михаил, Гатиев Борис, Тхостов Иналуко, Шанаев Гацыр, акъабардыйаква Атажвыкъва Къази, Къадзокъва Дмитрий йгьи аурышв дырранкъвгагIвчва щардагIвы йнадзауата.

КIьачв Адыгьльари дызхъадаз агазет аредакция зымгIва йрапхъу хачIвыта рпахь йдыргылуан ащхъабзазагIвчва дырра рылагара. Ауат йгIаргвынгIвуан КIавкIаз ауагIахъаква рапхъаламгIвайсри ркультура атшауацIыхри щатата йырзалуаш арыпхьара шакIвыз.

КIьачв Адыльгьари дгIазлыцIыз ауысла амакIыраква

ЗгIвыраква псевдонимта «Къальамби» (гIарып бызшвала йгIаныцIитI «акъальам йазъазу» – аредакция ррытаразга) рыцIазыргылуаз КIьачв Адыльгари йгIважвахауа асквшышв й-60-хауа асквшква ргIаталымта йапхъахауата йыхьыз гIахъызтIыз, йынхара-бзазара, йлитература, йпублицистика, йнаука тынха зырхъвыхыз Голубева Людмила Георгий йпхIа лакIвпI. Ауи азаман Людмила Георгий йпхIа Адыгей наука-рхъвыхырта институт апны дынхун. Ауи лымщтахь ауагIа рарыпхьагIв йбзазари йыршIыйари тшырзынадырхатI афилология, аэтнография, атурыхдырра зъачIвагIаз апхьахьа щардагIвы: Хашхожева Раиса, Кумыков Туган, Косвен Марк, Тобыль Нурйа, Кусов Генрий, Корзун Виктор, Данилова Елена, ауасамцара.

Ауаса ауыжвгIанчIви адгьа фольклористквагьи, алитературадырыгIвчвагьи, аэтнографквагьи, атурыхдырыгIвчвагьи КIьачв Адыльгьари йщала дадыгьата, дадыгьа гIвгIвыта йгьи ХIХ асквшышв йбзазуз дадыгьа жвлара уысхагIвта дырпхьадзитI, йыршIыйарагьи ареволюция апхъала урышв бызшвала йгIаншаз адгьа литература апны рыцIа йхIаракIыта йгIалыркIгIитI. Ауат ргватра йгьалам Адыльгьари ймагIнызгьи йынхара-бзазара шакIвшазгьи цIолата йшырхъвыххьу, йара ныжьхта йаба КIьачв Квчыквгьи йыхьыз шбергьльыз, архъвыхра швъаква зымгIвагьи анаука нхараква рпны йауацIыхта йшгIарысабапу. Ауатква ракIвымкIва, ХIХ асквшышв агIан йгIаншаз аурышв гIвыраква рпны абазаква йанрыквчважвауа ахIчва КIьачвыргIа гIалыркIгIитI, тIапIанта чважваща змаз абаза жвлараква йрыларпхьадзитI.

Ари ауыс уаквгIашIамсуашта йгьаъам, ауи йгIалцIла йбергьльу алитературадырыгIв, апрофессор ТIыгв Владимир цIолата ари апроблема алйыргатI. Ауи йынхара «Й-ХIХ-хуз асквшышв агIан абазаква рыжвлара хъвыцщи рарыпхьари ртурых йгIалхпI: КIьачв Адыльгьари» апны шахIатлыкъ багъьала йщаквйыргылтI КIьачв Адыльгьари Квчыкв йпа дшабазаз – дгIазлыцIыз атгIачвалагьи, йыбызшвалагьи, йуагIахъа тшдырралагьи.

КIьачв Адыльгьари йыршIыйара уахьчIвала амагIны

КIьачв Адыльгьари Квчыкв йпа йынхарала Лагъь КIавкIаз ауагIахъаква зымгIвагьи адикIылуан. Ауи йбзазари йыршIыйари аквтанай апхьартаква рпрограммагьи йхIаракIу апхьартаква рпрограммагьи йрылата апхьагIвчва йддырдыритI.

Атурых, аэтнография, афольклор цIолата йшидыруаз йаквшахIатта йгIвыраква рпны йгIайырбитI йцIабыргу атурых гIаншараква, ауагIа ршIалахIвара, ашIыпIа хьызква, йауацIыхта йгIайрысабапитI КIавкIаз атерминква, атрыкв йгьи адгьа-абаза терминква, лкIгIара зму абызшва гIаншараква.

КIьачв Адыльгьари абаза уагIа йгIарылцIта йапхъахауата зыхьыз бергьыльхаз дыжвлара уысхагIвпI, дбеллетристпI, дпублицистпI, йыршIыйара ХIХ асквшышв агIан Лагъь КIавкIаз апны ауагIа дырра рылагарала амагIны хIаракIыта йщаквгылтI. Ауи данбзазуз агIамта амаль гьйымамызтI йыбызшвалагIвчва гIвыри литератури рызгIанйыршарныс, ауаса йари йадикIылта дызцынхуз адырранкъвгагIвчви йрыщтагIайуаз абанпараква рымгIва лыркъьатI, ХХ асквшышв агIан турых магIны змаз ауи ахачIвы шырзырхъйушыз апшта йгIадзындыргылтI.

КIьачв Адыльгьари Квчыкв йпа йыршIыйара тынха анцIралагьи атурыхдырра йгьи акультура рпны магIны ду амазлуштI. УахьчIвала ауи абаза уагIа ргвбайара бзазара багъьата йаларпу хъвыпI, абазаквагьи Лагъь КIавкIаз анахьанат ауагIахъаквагьи рхъа зладырдууа тынха байапI.