Йысквш 60 аюбилей агIаталымта Апсны агIвымакъраль уысква рэкс-министр, АААК ЙхIаракIу асовет йалу, афилология наукаква рдоктор, апрофессор Чирикба Вячеслав АААК ахабарргарта портал разцIгIараква джьауап гIаритуата дрыквчважватI йъачIвагIа шгIалихыз, анаука нхара дшадгылыз, Европа апны арыпхьагIвта дшынхуз йгьи йбзазара мгIва шакIвшуз.

— Сквшы 60 зхъыцIуа агIвычIвгIвыс йынхара уысква, йдахIвраква, йбзазара шакIвшаз шIыц-шIыц дрызхъвыцхитI. УахьчIвала уара убзазара апны йхъаду гIатгарата йупхьадзауа ачIвыйа?

— Апхьадзара 60 сгвы йгIаснахIвуа йгьаквшвум, ауаса сбзазара мгIва апны йщаквгылыз гIаншарапIта садгылра атахъхитI.

Сара сыхъазла зымгIва рацкIыс йхъадаз йгIалсхта бзи йызбаз аъачIвагIа нархара – абызшвадырра – сазъазахарныс акIвын. Сшгвыгъауала, ауи гIасыдахIвтI, мурадта спахь йсыргылыз сазынадзата йспхьадзитI. ЙгIацIсщтыз анхараква схъа рыладупI, ага ауат йшстахъу апшта йщардамызтынгьи. Доктор диссертация Европа апны йбергьльу ауниверситетква йрыуазакIу Лейден университет апны йсхчатI, ауи апхъала кандидат диссертация схчатI Москва абызшвадырра аинститут апны. Ауаъа йбергьльу апхьахьа-кIавкIаздырыгIвчва дуква садрыпхьатI. Скъраль аполитика бзазара джьгарта салан – асквш 1980-ква рагIан Москва апсыуа диаспора срылатагьи, асквшква 1992-2007 рагIан Мараташварта Европа акъральква рпны Апсны Республика санадипломат уысхагIвызгьи, агIвымакъраль уысквала апрезидент Багапщ Сергей саникьангьашыгIвызгьи, хвысквша руацIа хIкъраль агIвымакъраль уыснкъвгарта санаунашвачпагIвызгьи. ЙанакIвызлакIгьи сыжвлара, суагIа, скъраль срызцIабыргта сынхун, сбзазун.

— АгIвымакъраль уысква рэкс-министр йтара утагылата Апсны ахъахвитра адунейла йацыркIуа йымгIвайсырныс ахъазла йчпачIву уыла йшпагIацIалуа?

— Адуней акъральква хIкъраль ахъахвитра дара-дара гIагылта йгьацыркIуашым. Ауи ахъазла нхара ду акIвыршара атахъыпI. ЗымгIва рапхъа джьгарта хабарргарта политика нкъвгара атахъыпI, йшпакIву ухIварыквын адуней апны хIара ужвыгьи бзита хIгьырдырам. ХIкъраль аунашва ахабар бзиквала адуней йдырдырра атахъыпI, интернет апны йазалху амайчра нхара гвыбзыгъара акIвыршара атахъыпI, адунейла акультура йгьи ConIFA (Зхъа йахвиту афутбол адкIылара рконфедерация йакIвдыршауа адуней футбол турнир – аредакция ррытаразга) ачемпионат йапшу аспорт айззара дуква, адуней кинофестивальква, агIарбартаква акIвыршалара атахъыпI. АгIвымакъраль студенткви хIстуденткви ращтаныкъвара адгалра атахъыпI. Джьгарта уакIвшалара, йгIарайгварала атахъыпI, ауи апшымцара датшагьи уыс щарда рхъйара атахъыпI.

Ауи шабгу ахча щарда рыкврыдзра атахъыпI, ауи хIара йгьхIылшум. Ага ауаса йаъазтынгьи, араса хIнымхарыквын хIуыс гьалсуашым. ХIамайчуата йашIыспхьадзаз ауысква нкъвхIцара атахъыпI адуней акъральква хIкъраль йацыркIра хIтахъызтын.

— Абар сквшы 35 цIитIта уара йапшым анархартаквала наука нхара акIвуыршитI: абызшвадырра, атурыхдырра йгьи акъраль азазаъащаква руысла. Ауи ауысла угIальаматраква шпащаквгылуаз, асквшквала йахъыхацIыхта йанбащаквгылуаз?

— СанчкIвыныз зоология швабыж схънахуан, сзоологхарныс стахъын. ХIунагIва апны зоопарк гIансыршан йынкъвызгун. Ауи акIвымкIвагьи азъазара гIальаматра азсыман, сазъазарадырыгIвхарнысгьи сгвалан. Ауаса 15 сквшакI сыртата апрофессор Инал-ипа йкнига «Апсыуаква» сапхьатI. Ауи амщтахь йгIасгвынгIвытI йсбзазара уысхуш апсыуарадырра шакIву. Йаргьи ауи акIвпI йшцаз. Атурыхдырра акIвызтынгьи, абызшвадырра акIвызтынгьи, акъраль азазаъащадырра акIвызтынгьи – аратква зымгIва Апсны йазынархата йабаркIу анхара йахъатапI.

— Ужвы уыздынхалуа ачIвыйа йгьи йгIайуа ахвысквша руацIа анаука апны хачIвыта упахь йуыргылуайа?

— ЙгIацIщтра атахъыта книга бзидздза хIазырпI – абызшвадырра, атурыхдырра йырзынархата. Ауат гIацIсщтырныс йсборчпI. ЙащтагIауата анаука нхара апны датшагьи

гвыгъараквакI сымапI. Ауи акIвпIта зынгьи сгвы гьшIыгъьуам йгьи йгьшIыгъьуашым, баргвырата йаъу закIзаджвыкI акIвпI – ауат зымгIва рырхъйара сахадзарныс.

— Уара Европа апны сквшщарда уынхатI, КIавкIаз абызшваквала йаурыпхьатI. Ари анархара Европа астудентква шпазыъу? Йшпаубауа, абызшвадырра Европа апны КIавкIаз акультура апхъаламгIвайсра йацхърагIума? ЙшпацхърагIауа?

— Сара сстудентква схъа рыладупI, пхата йгIасгвалашвахитI, ауат йрымагIальаматта КIавкIаз абызшваква йрыдынхалуан, рызджьакI бызшвадырыгIвчва бзихатI. Йара адунейла йгIахIахвырквын, КIавкIаз гIальаматра ду азрымапI, ауи йазынарху аконференцияква апхьахьа щардагIв рылалитI. Адунейла акIавкIаздырыгIвчва рыжвлара дупI. Ауат ркнигаква, ргIвыраква адуней жвлара КIавкIаз ауагIахъаква, абызшваква, акультураква йраргванырчIвитI.

Сара йызсрыпхьуз КIавкIаз апычIв бызшвадырри апсыуа бызшва аграмматики ракIвын. Ауаса семестркI ауацIа эксперимент хIисапта апрофессор Джордж Хьюит (Британия акIавкIаздырыгIв бергьльы, Лондон университет амарагIайырта йгьи Африка рхъвыхраква рапхьарта апрофессор – аредакция ррытаразга) йгIвыз апхьага бзидздзала акырт бызшва аграмматика йасрыпхьатI. Астудентква щардагIвын, ауат дрылан Иран йауаз кырт чкIвынкI. Зны Джорджи сари хIынбжьагIвкI, Голландия йауу апрофессор-кIакIаздырыгIв Рикс Смеетс сапхьарасахIат апны ауи акырт чкIвын даниба дгIапшвырхъыччатI: «ШвазхъвыцстI – Апсны йауу апсыуа хъацIа Голландия апны голланд бызшвала Иран йауу акырт чкIвын кырт грамматика дайрыпхьитI!» – хIва. ЦIабаргыта, ауыс уаламшыркъвушта акIвын йшаъаз.

— Апсны акъральыгIва университет апны нархарта щардала йаурыпхьитI –апсыуа, убых йгьи адыгьа бызшваквагьи зланакIуа КIавкIаз абызшваквала, ауи амщтахь акъральква разазаъащаква шщаквгылуа анархартала. Ауи акIвпIта, йаурыпхьауа астудент гвыпква кIьыда-кIьыдапI. Йапшым агвыпква ушрыдынхалуагьи гьапшымзапI? Датшагьи, Апсны апни Европа апни арыпхьара ауыс ушадгылуаз гьазакIымма?

— Момо, йгьазакIым. Арыпхьара алкIгIараква йгьырхъазым, астудентква шхIазырулагьи – акъраль азазаъащаквала ахъвшара апны астудентква рдырраква рыцIа йхIагIапI филфак апны ацкIыс. Филфак апны йгIаншитI астудентква йхпахауа акурс йазынамдзаскIва йырдырра атахъу ауысква ангIаргвынсыргIвуа. АгIвымакъраль азазаъащаква рфакультет астудентква йыззапхьауа рдыруата рхъа йадынхалитI, рдырраква рыцIа йауацIыхпI, гIвыма бызшва рдыритI. Филфак астудентква ауатква рычIащыгIвапI, ага адунейла афилологква гIвыма бызшва ъардыруа рыцIа тшаладыртшхъвузтынгьи. Ауасамцара. Ауаса филфак апынгьи йаъапI заджв-гIвыджь «йачIва», йыззапхьауа рдыруата, ауат астудентква уанырпшра узаман ахъаз йыдзта йгьузыпхьадзахуам. АцIабырг схIвапIта, Апсны акъральыгIва университет апны асквш 2007 йгIашIарышвта сынхитI йгьи йгIалскIгIитI жвасквша рапхъала ацкIыс уахьчIвала астудентква рдырраква рыцIа йшцIолу. Йалныс ауыпI ауи интернетгьи йабзираханыс.

Сшхъвыцуала, апсыуа филология афакультет апны арыпхьаща псахра атахъыпI. Ужвы ауаъа афилологква дрыхIазыритI, ауаса акъраль ауи аъара филолог йгьырзыбжам, йрыхIазырра атахъу арыпхьагIвчва ракIвпI, акъраль йырзынамхъауа апсыуа бызшва арыпхьагIвчва. Ауи ахъазла пщысквшагьи нахъуштI. Афакультетква рызбжа адкIылта педагогика институт гIанырша йауаштI, пщысквша йадрыпхьауата. Ауи йаццауата йара ауниверситет ахIагIарагьи щтIыхра атахъыпI.

ХIкъраль шабгу апшта ауниверситетгьи апсахраква йырзыбжатI – знадзара щтIыху уыжвгIанчIви дыррагIацIгартата йщаквгылырныс ахъазла. Ауи йаццауата арыпхьара анаука йапщылазара атахъыпI. Ари ауыс араъа ужвыгьи льальата йадгаларкIвапI.

— Уара угIариква апсыуа бызшвала бзита йчважвитI. Йшпаубауа, уахьчIвала апсыуа тгIачваква рпны ауи мачIта хIзанйауа ачIвыйа? ЙачIвыйа цри бызшва адырра ртшхъвари джьащари згIанарыцIсуа?

— СгIариква асабигIзарта йцауа йджвыквмылскIва апсыуа бызшва бзита йырдыруан. Апахь хIаъата ауат апсыуа бызшвала йшчважвауа згIуз щардагIвы

гIашIасуанта йджьарщун. ЙгIахIахвпIта, Апсны апны апсыуа саби апсыуа бызшвала дчважвузтын йзджьащахъвазара атахъыйа! Ауаса йшаъазгьи асабиква урышв бызшвагIвацала тшгIарзынадырхун. Асабиква урышв бызшва шддмырдырс хIхIвара атахъхун. Ауыгьи атаджьарщахуан. Ауыла улакъырды йауашын нашхыйара аламзарквын.

Ауи акIвпIта, апсыуа сабигIзарта апны сгIариква урышв бызшва рдыртI, апсыуа квтанай апхьарта апны урышв бызшвагIвацала йчважвауа йалагатI. Ари алкIгIара Апсны апны апсыуа бызшва арыпхьара йадамыгъапI – йажвыз апхьагаква, арыпхьаща йгьи арыпхьара программаквала ауи гьузырдыруам, ауаса йуызхъраштылитI, ащарда йара араса йгIаншитI. Амаль амамкIва ауи шабгу псахра атахъыпI хIцри апхъанчIви бызшва пшдза гIахIхчарныс хIтахъызтын. Ауи йгьи йкъральыгIва бызшвапI. Ауаса авласть ауысхагIвчва гвалымсква ари ауыс йшачвыхъару йачвыхъарата, ахчата йазалырхуа ауи аъара ймачIта, арыпхьара аъаща ауи аъара йажвыта апхъаламгIвайсра уайгвгъарныс швабыж йбаргвыпI.

— Упачваква уыщта дырцауата анаука йадынхалырныс утахъума? Ауат урайкьангьашуашма ъачIвагIата йгIалырхуаш ауысла момкIва дара рхъа йаурыхвитуашма?

— Сара ауат рбзазара мгIва дара-дара йгIалырхырныс, бзи йырбауа, йхъызхуа ауыс ръачIвагIахарныс стахъыпI. Араса акIвпI сара сбзазара апны йшцаз. Сшхъвыцуала, ауи агъь гьаъам. Ажва ахъазла, спахIба Андрей данчкIвыныз йгIашIарышвта акомпьютерква ракIвымкIва датша закIгьи йыла йгьгIацIамылуазтI, йаргьи дпрограммист бзихатI. Ауи бзазага уыста йзалтI. АйцIбачвагьи йанагIахара дара йыргвапхауа аъачIвагIаква гIалырхрагIатI. Саргьи йсылшауала сырцхърагIахпI. Анаука акIвызтынгьи, айъазара акIвызтынгьи – рбзазара уыс дара-дара йгIалырхра атахъыпI.

— ЙумгIанхушйахIва Вячеслав Андрей йпа уахьчIва йгIайцIгIазарквын йджьауапхарызйа? Йуылшазарквын уынхара-бзазара мгIва упсаххрызма?

— Йынкъвызгауа аъачIвагIа ауысла закIгьи гьсымпсахрызтI. Сбзазара мгIва апны йаъан йатасымчпахрыз агIващагIараква. Ду-ду йгIауахвырквын, мачIпI тшызпсахырныс гIастахъхарыз. АнбжьагIвчва руысла йгIасдахIвтI, йалкIгIата агIвычIвгIвыс дуква рпныла – Ардзынба Владислав, Яган Мурат (Лагъь Америка йауу афилософ, апублицист, ауи йщала дапсыуан – аредакция ррытаразга). Ауат рыуа дзачIвызлакIгьи дуней абгакI гIайыцIайкIуан.

Апхъала апшта уыжвгьи агIвычIвгIвыс бзиква щардагIвыта срынйитI. Ауат зымгIва сгвбайара йаладырхIитI. Ажва ахъазла, йцIыхъвахауа азаман щарда сйынйалитI Эгьзакь Мусса. Ауи Апсны ахъазла бзира щарда йхатI. УыжвгIандзарагьи гIальаматра зсыму анархартаква зымгIвалагьи сдырраква йрыласырхIитI. Апхъала книга щарда срыпхьун, ауатгьи агIвычIвгIвысква йрапшу гIвзачвапI. Ужвы ащарда сгIвитI. Асабиква санрыцу сгвы йалахIитI. Апхъахьыла сыздынхалуаш ауысква срызхъвыцитI. Щтахьла сгIацапшхуата йсхIвуш ари акIвпI: сбзазара мгIва сазыразпI.