Асквш 2019 агIан Йапхъахуз адуней айсра ангIалагазищтара сквшы 105 цIитI. Ауи йалан айбащраква рпны хъацIара ду, рпсадгьыл азцIабыргра гIазырбаз апсуа айсчва.

КапIба Арифа

Асквш 1914 июнь а 28 атшын Сараево къала апны Босния йауаз асерб Принцип Гаврила Австро-Венгрия рыпаштахI йтынха аэрцгерцог Фердинанд Франц дищытI, ауи заманкI анагIвс «Йапхъахуз адуней айсра»-хIва йызпхьауа йалагаз агIвычIвгIвара ртурых апны рахIа йпхатшадзаз йрыуазакIыз айсрала амакIыра йашвхIаусыгIвахатI. Ауаъа рыцIа йапшIагылаз, ахъатакIла – Антанта-хIва тшадкIылара гIанзыршаз Россия империя, Британ империя, Франция Республика, ахъатакIлагьи – Германия, Австро-Венгрия, Осман империя, Болгар паштахIыгIва ракIвын. Айсра шгIаларгауа йхътIыта йанырхIва асквш 1914 июль а 28 атшын акIвпI. СынчIва ауи аналагазищтара сквшы 105 цIитI.

АхъацIари «акъванчагIари»

Россия паштахIыгIва абаракъ йацIагылата Йапхъахуз адуней айсра агIан алакшараква йрылан КIавкIаз ауагIахъа щарда – асатинква, ачачанква, акъарчаква, агвхъауаква, айынгвыщква, адагъстанква, апсуаква, абазаква датшагьи щардагIвы йгIарылцIыз айсчва. Ауат хъацIара злу, айсра йазъазу хъачвата тшгIадырбатI, рфыр уысква рхабар ртшхъварала Россия империя утыцIта хъарата йгатI. Йара йджьаущушта йаъапI ащхъагIвчва, йалкIгIата апсыуаква, ауи айсра йъалалыз, дара-дара ауаъа йъапшцIалыз. Йауа ухIварыквын, ауи азаман ауат рбзазаща уайхIвапсушта йгьаъамызтI.

Абар Йапхъахуз адуней айсра апхъала агIамта ауысла йхIвауа атурыхдырыгIв-кIавкIаздырыгIв Гваджьба Руслан: «КIавкIаз айсра алгата (асквш 1864 агIан – аредакция ррытаразга) апсуа уагIахъа асквшква 1866 йгьи 1877 рагIан ртшгIащтIыхраквагьи анакIвша Апсны гъвасыртахатI, апсыуата йгIанхаз 19-н зкьыгIв ракIвхын, уацIыхъван жвасквша руацIа ужвыгьи зкьы 30-гIв раъара гIайхтI. Апсуа уагIахъа «льажьа рыквта» рзырхIватI (апаштахI йвласт ауат атшгIащтIыхраква ъадыргалыз ахъазла йдыркъванчун – аредакция ррытаразга), ауагIа АапстIа дзыгIв угIалагата Кодор дзыгIвдза бзазартата йыркIырныс йгьадымрыхвитуазтI. Йшцазла апсуаква араъа Кодор, Самырзакъан, Гвдауыта гьагьараква рпны резервацията йбзазауа йгIатахатI. Ауи «акъванчагIа» асквш 1907-дза йрыквын».

«АкъванчагIа» анрыквырхх амщтахьгьи апсуаква ар йгьнармахвуазтI, Самырзакъан гьагьара йбзазузи агIымстачва йгIарылцIуази ракIвмызтын – ауат къвырльыкъв рха йауан.

Зпсадгьыл «анпсата» акIвымкIва «анцрита» йызхчуз

Айсра гIалагата КIавкIаз атшчва рдивизия аназыркIкIуаз апсуаква апаштахI йуысхагIвчва тшырзынадырхатI захIварала айсра йцауа щхъа уагIахъата ауи адивизия йаларцIарныс. Абарауаса йгIаншатI зыхьыз зыргаз Апсуа тшчвашвкIыгIв.

«Ртшхъварала зхабар газ Абна йгIалырдаз адивизия (араса йапхьун, ауи ахьызгьи гIахъхалтI КIавкIаз атшчва рдивизия – аредакция ррытаразга) йалаз атшчва райхIарагIв Россия йапшIагылата йайсуаз ауагIа ргIариква йыргIарихын. Ауи ахъазла йайсырныс ауат заджвгьи йазадйымцалуата дара-дара цатI. Абна йгIалырдаз адивизия ъадзайсуаз заджвзаджвыкI дырдата йгьнымшатI», – йгIвуан йгIагвалашвахраква рпны Арсеньев-хIва акъабардыйа полк йрылаз афицаркI.

УызгIвымсхыз асатырква азыйыгIвтI КIавкIаз дивизия айсра йалата зылаквала йызбаз датша заджвы – аграф Палецкий. Ауи КIавкIаз йауаз айсчва рхъацIари ркърари хвду аквицIатI. Ауи йгIвыз абгата йгIауымгкIва йгьаурым.

«Адивизия айсрала адахIвраква дудздзапI. Асквш 1916 агIан Черновцы аргванква рпны акъабардыйа полкгIваца 1483-гIвы гъарта йгIаркIытI, ауат йрыуата 23-гIв афицарын, йшабгу йгIауахвырквын адивизия гъарта йгIаркIыз дара рпхьадзара ацкIыс пщынла йайхIан. Адивизия ъадзайсуаз щардагIв рылдзгIатI, ауаса КIавкIаз ащхъагIвчва хъацIара ду рылата багъьата тшыркIуан, ужвы йъагIадзазгьи тшыркIитI. Ауи рахIа уызквгвыгъа йауаш архъвква йрыуапI, аурышв ры йахъардугапI. АкIавкIазква айсра йгIаламылдзарыгьи гвыбгъан гьрымамызтI. ХIара ауат йрымаз зымгIва гIарыквхIхтI: рыщхъа пшдзаква, гIвычIвгIвыс дъанамдзас рпсабара, радгьыл байарата йыквыз зымгIва. Йара абар, айсра аналашва, акIавкIазква дара-дара Россия рхчарныс йгIагылтI, даргьи ауи анпсата акIвымкIва анцрита йырхчитI. КIавкIаз ауагIа зымгIва ауи акIвпI йшаъу: ауат рапхъанчIви айсчва ркърар нкъвыргауаркIвитI, уызтиуаш,уыщтахьла йгIакшуш йгьуагIам. Россия йапшIагылата, аурышвква рхъахвитра рамаркIуата гьакIвым Абна йгIалырдаз адивизия шайсуа, ауат аурышв ры йрылата йайситI, даргьи зымгIва рапхъа йгылата, зымгIва рацкIыс хъацIара гIадырбауата хIхъахвитра ахъазла рхъаква щтIарцIитI», – йгIвитI Палецкий.

Асквш 1917 агIан арква друнашвачпагIвта агенерал Корнилов дандыргыл ауи апаштахI йыр апны рыцIа уызквгвыгъа йауашта йаъаз КIавкIаз дивизия апшра акIвдыршарныс унашва йчпатI. «Ауат агIаншараква зылаквала йызбаз йшыргIвыхуазла, адивизия рпны рыцIа йгIарылукIгIун абашлыкъ шкIвокIваква зхъаз ачачанкви апсыуакви. ЙшырхIвахуазла, Корнилов тшчва 2000-гIв йнарайгвгъауата данырпшы амщтахь араса йхIватI: абаружвы сара айсра ахIауала спсыпнкъвгауа сцатI – «абаружвы сара айсчва ззырхIвауа збатI» – гIанищтуата», – йхIвитI Гваджьба.

«АджьуарнкъвгагIвчва швкIгIвы»

Апсуа тшчвашвкIыгIв Черкес тшчва рполк йаланакIуан, ауыгьи КIавкIаз атшчва рдивизия ду йахъвыкIхын (йара ауи апшта адивизия йаланакIуан Къабардыйа, Дагъстан, Татар, Чачан, Йынгвыщ атшчва полккви Асатин щъагIвчва рбригади – аредакция ррытаразга). Апсуа айсчва штшыркIуазлагьи, рхъацIаралагьи дара акIавкIазквагьи йгIарылыркIгIун. «Апсуа тшчвашвкIыгIв» ртшхъвагакI гIазквнадмыргаз заджвгьи дгьрыламызтI, ауат «аджьуарнкъвгагIвчва швкIгIвы»-хIва йрыпхьун, йгIаликIгIитI Гваджьба Руслан.

«ШвкIгIвы» анырхIвауа архъв ахъаз ауаса йапхьунта акIвпI, йхIвитI атурыхдырыгIв: йшалу йгIауахвырквын айсра апсыуата 500-гIвкI раъара алан. Апсуаква айсра йанцуз ащхъа йхъыстI, Туапсе йагIвстI, Армавир апны айсчва ъадрыхIазыруаз апхьараква йгIаркIылсын уацIыхъван акIвпI ар йанрыларыжь.

ЖвагIвапсыуачва Россия империя рыцIа йхIаракIыз артшхъвагаквала рыхьыз рхIватI. Гваджьба йшихIвауала, Черкес полк «апсуа тшчвашвкIыгIв» рунашвачпагIв Лакербай (Лакрба) Константин (Коция) йыхьыз апаштахI йыр апны йагъьыз ажвыгIвыгIв рыхьызква йрылан. Ауат рыхьызква асквш 1916 агIан «Нива» журнал йгIанырцIатI.

«АхъацIара ахъазла» Георгий хьапщ абджьар апсуаква йрыуата йгIарквнадыргатI: апрапорщик Агрба МхIамат, Йынгвыщ полк аунашвачпагIв аполковник Марчул Георгий, апоручик Шенгелай Варлам. Георгий джьуар рылан: Къабардыйа полк аурядник Цушба Адамыр, Апсуа тшчвашвкIыгIв йрылаз аурядникква Ачба Дмитрийи Магба Василийи, Когониа Константин, Щхалас Рамазан. Йара ауи апшта рхъатачIв хъацIара ахъазла асолдатква йрыртуаз а-Георгий джьуарква гIарынхатI датшагьи апсуа афицарква, ауат дрылан Татар тшчва рполк апрапорщик ахI Чачба Хаитбей.

Артшхъвара хабарква

Апсуа тшчвашвкIыгIв йалакваз рфыр уысква гIазхIвахуа хабар щарда ныкъвитI. ЗымгIва йрапхъата йырхIвалитI ауат рунашвачпагIв акорнет Лакербай йтурых, ауаса ауи йгьихъазым.

ХъацIара нкъвызгуз акIавкIазква рпны йгIалыркIгIитI апсуа айсыгIв Марчул Георгий йыхьыз. Ауи Йынгвыщ полк друнашвачпагIвын, Россия апны йагъьыз дтшыгIвта дырпхьадзун.

«Асквш 1909 агIан Европа апны йагъьу атшыгIв дъагIалырхуаз анкъвакъвраква акIвшун, – йгIаликIгIитI Гваджьба Руслан, – ауи агIан ауи ауысла ангьльызкви афранцузкви рыцIа йагъьта йырпхьадзун, йара (Марчул Георгий – аредакция ррытаразга) ауат анкъвакъвраква аурышв тшыгIвчва драхIбата дцатI, даргьи ауаъа йайгIайын атшрыгIвра данчвата йыхьыз дйырхIватI».

Айынгвыщква рполк унашва ахъызцIуз Марчул Георгий пIатIу йыквырцIун, «паша»-хIва акIвын йшйыпхьуз (айынгвыщква райхIарагIв мсылманпI, амсылман къральква рполитика ргIапсра апны «паша» апхъапхъадза айсра унашвачпагIвчва йырзалхыз чын дута акIвын йшаъаз – аредакция ррытаразга), агъа йанигвыквсуазгьи арат рапш ажва злаз ашва рхIвун: «АшварагIвара хIгьачвшвум, хIгьачвшвум хIара ахгьи, хIара агъа йахьыла Марчул фыр хIйырцитI. Атопквала йацахIырпатI, хIгвыргъьауа хIгIагылтI, Россиягьи йырдыритI: айынгвыщква джьгытпI». Ари ашва айынгвыщква ужвы йъагIадзазгьи йырдырыркIвитI, йрыбагъьитI Гваджьба.

Черкес полк апны зны «йагъьу айсыгIв» дгIардырра ахIатырла анкъвакъвракI гIаларгатI. ЩардагIвы ауи ахьыз рквнауыргушта йаъан, ауаса зымгIва драгъьта ужвыгьи апсыуакI – Тарба АхIмаджьыр йыхьыз гIархIватI, ауи Георгий джьуарта хпа гIайквнадыргатI. Ауи акIвымкIвагьи йхъа аладухауа йынкъвигун аурышв император Николай II йхъатала согIата йгIайыйтыз арызна сахIат.

ЙащтагIайуа атурых апны Гваджьба джьгыт фырта дгьзаджвым зунашва йхIвауа: «Зны айсчва тшпсщара гIвымчыбжьала архъвква тшъадрыбагъьаз ащтахьла хъарата йырщтитI. Ауаъа ауат тшы гIадрыгIвын апсуа айсыгIв ЛакIоя Щын дайгIайтI. Ауи зымгIва рпахь тшуратлас дастI, уацIыхъван йтшы кIьакIьа йгIайыргылын ауаса йымата ашахIатква тшдйырдыртI: Черкес полк апсуа тшчвашвкIыгIв йрылу атшыгIв ЛакIоя Щын. Зтшква рыцIа йбзийыз агвхъауаква атшрыгIвра злалгаз ргвы йасын абакIчва ранкъвакъвра гIаларгатI. Агвхъауаква гIвметIркIи сантиметIр 20-и йуыртта ахIчва КърымшамхалргIа дрыуата пельуанкI дгIадыргылтI. Апсыуаква ауи дипшIадыргылтI апсуа кыт Тхин йауаз хъацIара нкъвызгуз айсыгIв Сабекиа Шаман. ДхIагIата, йыжвгIвахъаква къьакъьата, дбагъьата даъан ауи Сабекиа. ЛахъвгIахъасраквакIла ауи акърча йыжвгIваквала дгIащтIихтI, араъагьи апсыуаква рыцIа йымчыта йгIацIцIтI».

ЖвизыгIвапсыуачва австриецта швкIгIвы йшрыцайсыз

Апсуа тшчвашвкIыгIв афырква дрыуапI датшагьи зыхьыз газ апсыуа хъацIа – Георгий джьуарта хпа гIазквнадыргаз ЛакIоба Василий (Уасил). Акорнет Лакербай дйыцта ауи, датшагьи апсыуаквакI – зымгIва шалаз жвизыгIв йнадзауата – австриецква ртшрыбагъьарта гIаркIырныс рылшатI.

«Атшрыбагъьарта кIьышвхъакI апны йыныргIалын, ауи агьагьара пслымдзын, йаргьи мгъы айхацIала хпата йкIвыршан, – йхIвитI Гваджьба Руслан, – ауаъа австриецта швкIгIвы райхIа аъан. Апсуаква йшгIарайхсуазымцара айхацIаква пыркъын ауи йадгылтI, 24-гIв гъарта йгIаркIытI, абджьарта йрымазгьи гIарыквырхтI. Алакшара амщтахь КIавкIаз дивизия аладыргылын апсыуаква чIвырхъакIла йгIарылцIырныс унашва рзырчпатI. Адивизия аунашвачпагIв ауат атшрыбагъьарта ъагIаркIыз ахъаз апаштахI йыхьызла дшырзыразу райхIвтI, йыртахъула йахIварныс, айсра шалгауа ауат рахIвара дырхъйарныс йазйыргвыгъатI. Ауат йрархIвтI: йшвтахъу швхIва. ХгIвафицарчва гIарылцIын йырхIватI: йапхъахауата хIара йхIтахъып хIысабиква, ачкIвынчвагьи ахIвссаквагьи, йапхьарныс лшара рымазларныс, йгIвбахауата – Апсны ахъаз штамкIва (ауи азаман Апсны Россия империя Апсны айсра штата акIвын йшалаз – аредакция ррытаразга) губернияхарныс, йхпахауата – абджьар нкъвыргарныс йадрыхвитырныс. Ауат джьауапта йрырттI апаштахI ауат рыуа дысузлакIгьи тшйыкIвдыршарныс дшахIваз йгьи йдыргвыгъатI йызлахIваз зымгIва айсра шалгауа йдырхъйушта».

Ауаса ауатква ншарныс анчва йгьйымхIватI. АпаштахI мшыта йзыгIанхахыз дукI гьаъамызтI, йара Россия паштахIыгIвагьи алпIлара йазцун.

Афырква рхъмаштылра фыр шIыц гIадзыннаргылитI

Йапхъахуз адуней айсра йангIапшцIыцIх амщтахь Апсуа тшчвашвкIыгIв йрылаз айхIарагIв ареволюция йазгылаз айсчва гвып «Киараз» йрылалтI, Апсны апны Совет власт ащаквгылра йазабакIуан. Асквш 1937 агIан ауат рыуа щардагIвы акъральыгIва йынкъвнагуз ачвгьахараква йрыладзтI, ажва ахъазла, МагбаргIа апщыгIвайщчва, йара ЛакIоба Василий, датшагьи.

УахьчIва Апсуа тшчвашвкIыгIв йрылаз айсчва йырквнагадзамкIва рыхьызква гьырхIвахуам, йпхьадзитI Гваджьба Руслан йгьи анахьанат акIавкIаз айсчва рфырра гватрата йазырбауа швапхата йгIайгитI: «Йапхъахуз адуней айсра асквшышвкI дыртлапIатI. Йынгвыщшта апны КIавкIаз дивизия йалаз атшчва чвахъабага син рыздыргылтI, ауи ангIахъыртIуаз КIавкIаз дивизия йаунашвачпагIвыз ахI Романов Михаил йтынха дгIадрайгватI, альбом гIацIырщттI, йара ауи рчпатI Осетия апынгьи».

АтурыхдырыгIв йшипхьадзауала, афырква рхъмаштылра уагIахъипхьадза йырбочпI. «Афилософква йшырхIвауа апшта, уапхъанчIвиква уырзыразта рфыр уысква угвы йантымцIуа упсадгьыл зхчуш афыр шIыцква гIаншитI», – йгвгIанаграква гIахIгвынйыргIвитI ауи.

ХIабашталагIвчва тшырзынахIырхауата дасу йгIариква хIапхъанчIвиква рхъацIари ркърари ршвапхала йбжьауамцара йшйылшауа апш ари агIвщтра арыдзра дазынхарныс хIахIвитI.