СквшышвбжакI айхIа рапхъала октябрь а 10 дйытI Трапщ Михаил – Апсны атурыхдырыгIвчва йырхъазымкIва КIавкIаз ззырдыруа зымгIва хвы зквцIауачву тынха рызгIанызжьыз йбергьльу апхьахьа, апсуа археология аклассик. АААК ахабарргарта портал ари амш йадахIвуата ауи йгIайыквчважвауа бзагIвра арыхIазыртI.

КапIба Арифа

Апсуаква дрыуата йапхъахауата археологияла йъачIвагIагIвхаз Трапщ Михаил апсуа археология дырра ащата щтIайцIатI, ауи йыщтагIайуаз апсуа апхьахьаква рырхъвыхраква рпны щатата йырзалызгьи ауи йынхараква ракIвпI.

Трапщ Михаил Мамата йпа археология йазйымаз абзибара йсабихъа йгIалихтI, рхIвитI ауи йъачIвагIалагIвчва щардагIв. Йапхъахауата ауи йгIайпшыхвызгьи йара дъагIадрийыз йгьи дъагIадзынгылыз атдзы йачвыхъарам Квланырхва анышвынтара акIвпI.

Йцри адгьыл амадзаква

Ауи Квланырхва кыт (Апсны апны йаъу, Гвдауыта район йаланакIуа кыт – аредакция ррытаразга) апны асквш 1917 октябрь а 10 агIан адгьылрхарджьыгIв Трапщ Мамата йтгIачва рпны дйытI. БыжькласскIдза Гвдауыта апхьарта апны дапхьатI, уацIыхъван Гвдауыта акытмлыкврхIара техникум дгIалгатI. Ауаса акыт млыкврхIара ачкIвын дукI дгьхънамхуазтI, ауи рыцIа йымагIальаматын апхъанчIви замани атурыхи, адгьыл йкъаначIвахуа амадзаква. Йаргьи асквш 1935 агIан Михаил Мамата йпа Согъвым къральыгIва университет аистория факультет дыцIалитI. ЙхIаракIу апхьарта бзидздзата дангIалга Трапщ Джавахашвили йыхьыз зхъу История аинститут аспирантура апны дапхьарныс Тбилиси дцатI.

«Ауаъа ауи щардала узайгвыгъуш дчкIвынта тшгIайырбатI, – йгIаликIгIитI аистория наукаква ркандидат, археолог ДжьапIуа Аркадий, – ауаса асквш 1939 агIан, аспирантура даныцIал амщтахь дукI йнамихуата, ар дызшIырттI. Йкъвырльыкъв Кърым, Симферополь къала апны йхатI».

Ласыла Абашта айсра Ду гIалаган Михаил афронт дпшцIалтI. Ауи Ленинград ангIадырхвитхуаз айбащраква дрылан. Трапщ айсра ацIыхъвадза дайсын йаналга йпны дгIайхтI.

Ауи азаман гIайгвалашвахитI ужвыгьи уыжвгIанчIви археологкI – аистория наукаква рдоктор Бгажба Олег.

«Михаил Мамата йпа са схвыцищтарагьи дыздыритI, ауаса рыцIа сыла дшгIацIахаз асквш 1947-квакI агIан дшызбаз апшта акIвпI. Ауи агIан ауи айсра дгIапшцIыцIххьан, ауаса айсыгIв фашала дгIвычан. СымгIващузтын, ауи атшчва дрылан», – йхIвахитI зыхьыз дута йгаз археолог уацIыхъван аргваныта йыцынхаз апхьахьа.

Айсра апны йпсадгьыл апахь йборч анйырхъйа Трапщ Михаил бзи йбуз, йпсы дыззшIнатуаз ауыс дадгылхтI.

«Асквш 1948 агIан Трапщ йцри кыт Квланырхва апны археология пшгIараква джвыквицIан ауаъа йкIьасу джьаз гIамта йгьи йпасу айха гIамта йаланакIуа колхида йгьи скиф культура йырзынарху анышвынтара гIайаутI», – йгIаликIгIитI ДжьапIуа Аркадий.

Ауи уацIыхъван «Квланырхва анышвынтара»-хIва ахьырцIатI, ауи цIолата агIапшыхвра Михаил Мамата йпа асквш 1951 агIан йхчаз акандидат диссертация йащатахатI. АъачIвагIагIвчва йшырпхьадзауала, ауи анхара хвду заму Квланырхва анышвынтара йкIьасу джьаз гIамта йгьи йпасу айха гIамта йаланакIуата КIавкIаз ухъыста амараташвартала йапхъахауата наука амальла йдырхъвыхыз турых чвахъабагапIта акIвпI.

АпхъанчIви Согъвым гIайпшыхвуата

Археолог цIолата ййырдыруаз анаука уысква йрыуазакIын апхъанчIви Согъвым. Апсны акъала хъада апны Трапщ Михаил йапхъахауата асквш 1951 агIан Согъвым ахва апны ажраква джвыквицIатI. Ауаъа ауи йапхъахауата йкIьасу аджьаз гIамта йаланакIуаз аджьазрчвартаква гIайаутI. Асквш 1956 йгIашIарышвта асквш 1960-дза Трапщ Лашарбага Къапщы кыт аргванква рпны нышвынтара дукI гIайпшыхвтI. ГIвысквша руацIа ауи Баграт йхва апны асквшышвквтаква рагIан йдыргылыз абагъьарта йырхъвыхтI. Абарауат йауацIыхыз археология пшгIараква ракIвпI Трапщ Михаил уахьчIва Согъвым ъагылу апны зынзаманкI аурым къала Севастополис шгылаз гIазликIгIаз.

Датшагьи Михаил Мамата йпа унашва зхъицIуз магIын ду змаз археология экспедицията йалтI Цебельда (Цабал) аргванква рпны йакIвшаз апшгIараква. Ауат асквш 1960 агIан йрылаган асквш 1967 агIан йрылгатI. Ауат абыжьсквша руацIа нышвынтара 180 гIараутI.

Апхьахьа, арыпхьагIв, бжьагIвы

Цебельда апны Трапщ йунашва йацIата йгврыхваз археолог шIа щардагIв нхатI. Йара Михаил Мамата йпа, афизик Ньютон Исаак йажваква мачIкI йацаукIта йухIвахырыквын, апсуа наука йайачIвахушыз ашIаква зыжвгIва йыквгылаз дпельуанын.

«Шамба Геогрий, Гумба Михаил, Воронов Юрий, Бгажба Олег йрапшта хIнаука йапхъагылагIвхаз археологква зымгIва ауи йунашва йацIата археология экспедицияква рпны йынхун, ауи йпны йапхьун, йыщта дырцун. Цебельда апны ауи хвтобакI рпны анышвынтараква гIайауын, ахвтобакIгьи рырхъвыхра надырдзахырныс заджвы-заджв апхьахьа «йриттI». Ауи апш зчпушыз дапхьахьа дузара йахъазымкIва гIвычIвгIвысра дугьи нкъвигара атахъын», – кьангьаш гьазгIайгуам ДжьапIуа Аркадий.

ДстудентыркIвата Цебельда апны Трапщ унашва зхъицIуз апшгIараква дрылан Бгажба Олеггьи. Апхьахьа йгIайгвалашвахитI: «Сара йцIыхъвахауа акурс снадзахьан Михаил Мамата йпа йапхъахуз акурс йапхьаквуз рыхъазла Апсны археологияла йджьащахъваз йазалху апхьара сахIатква акIвйыршауа даналага. Саргьи ауат алекцияква сцауа салагатI, аспирантура сыцIалра ахъазла йгIастахъхушын. Йпщбахауа акурс сыцIата [Апсны йапхъахауата йа-Президентхушыз] Ардзынба Владислав Григорий йпагьи дызлаз йапхъахуз акурс апхьагIвча срылачIвата алекцияква срыздзыргIвуан. Цебельда апны ажраква асквш 1961 срылашван агIамта шабгаз ауаъа йызгатI. ХIара «Ясочка» апны ВороновргIа ртдзы хIтан (Цебельда апны ВороновргIа ртдзы – аредакция ррытаразга). Щымтала анышвынтараква гIагIжырныс хIцун. Михаил Мамата йпа дгIвычIвгIвыс тынчын, дгьчважвагIвымызтI, йара дгьымжуазтI, дчIвата суратквакI йгIвуан, кIартI хъихуан, хIара джьащахъваракI злата йгIахIауаз зымгIва ауи йзыгIгун. Абарауаса сквшквакI йапынкIылата Цебельда жра сцатI. Ауи анхара абзирала культура абгакI йнадзауа Цебельда анекропольква (апхъанчIви нышвынтараква радкIылара – аредакция ррытаразга) гIахъыртIытI йгьи йдырхъвыхтI».

Михаил Мамата йпа датшагьи магIын ду зму йынхараква йрыуапI Афон ШIыц, йгIауахвырквын – Анакопия абагъьата, агIапшыхвра, Пицунда апны ажраква.

Анаука нхара йацйырцауата Михаил Мамата йпа асквш 1955 йгIашIарышвта адуней йхIваджьындзыкIьа Согъвым къральыгIва университет астудентква археология йайрыпхьун. Трапщ Михаил Апсны уагIвстагьи пIатIу ду зквырцIуз дапхьахьан. Данапхьуз, археология тшаназибжьуз агIан экспедиция щарда дрылата ауи атурыхдырри археологии рпны йлашарбагаз апхьахьа щардагIв драбадыртI, йынцIра шабгазгьи ауат дырпщылан. Ажва ахъазла, ауи драбадыруан йгьи дрыцынхун Иессен Александр, Крупнов Евгений, Пиотровский Борис йрапшу апхьахьа дуква.

Хвы зквцIауачву атынха

Бгажба Олег йшипхьадзауала, Трапщ Михаил анхара йачIвыз, ауыс йнардзата йзырхъйуз дапхьахьан, «быжьны йызшвата зны йпызкъуаз» дрыуан. Ауи зынгьи йнаука лкIгIараква йчпарныс дгьымгвжважвузтI, ауи акIвпI йаргьи йгIайауыз зымгIва рныбыжь тамамта йызщаквйыргылуаз – археология апны ауи аъазара йагIарбагапI.

«Ауи щарда дынхун, атшпсщара мшква рагIангьи, йанакIвызлакIгьи дъанхуз апещ дыгIвначва дгIвуан, тутын щардата йчвун. Арыла йдоктор диссертация ахчара гIаргванхун. Михаил Мамата йпа йхчарныс зынла гIвынхара дукI йрыхIазыртI: азакI апхъанчIви Согъвым йазынархан, азакI – Цебельда, рыуа йхчарныс йайтуашыз гьйызгIалымхуазтI. Ауаса йгвасрадзу ачIвыйа – ауат рыуа закIгьи йхчарныс дгьахамдзатI, йагIамкIва адуней йхIваджьтI», – йхIвитI Бгажба.

Трапщ Михаил Мамата йпа йтынха дудздзапI хвгьи аквцIауачвапI. Ауи апсуа археология наука йащата багъьапI, апсуагIвацалагьи йгьгIанхум, йпхьадзитI археолог ДжьапIуа Аркадий.

«АхъцаракIгьи аламкIва йузыхIвуштI Михаил Мамата йпа археология апны дшклассику. Апсуаква рквта йахъазымкIва акIавкIаздырыгIвчва рквтагьи. Ауи швабыж щарда йчпатI хIтурых хвы амата йаъазара ахъазла. Апсны йахъазмкIва КIавкIаз шабгу археология згвы аквкIта йыззырдыруа дзачIвызлакIгьи, ймагIынбызшвазлакIгьи Трапщ Михаил Мамата йпа йынхараква йймырдыркIва амаль гьамам», – багъьата йхъайцIитI ДжьапIуа.

Трапщ Михаил йынцIра гьауырамызтI: ауи сквш 51 ахIа дыртамкIва асквш 1968 февраль а 28 дпсытI.

Ауи тгIачвала йбзазара ауысла хабарта йаъу мачIпI. Трапщ гIван пхIвыс дгIайгтI. ЙгIвыджьхуз йпхIвыс Валентина Григорий йпхIа лхъацIа йархеология пшгIараква дрылазлун, ауи дызпщылаз ауыс хвду аквылцIун.

«Михаил Мамата йпа данпсы, – йгIаликIгIитI Бгажба Олег, – йпхIвыс лбзирала акIвпI ауи йынхараква рыпщтомкI шгIацIцIыз. Ауи йапшым ауысхартаква рпны дцауамцара ауат анхараква адуней йгIаквылра шатахъу ралхIвуан, йаргьи ауи лайрышра акIвпI ауат ргIацIцIра лшарата йызчпаз. Ажва гьалам, уацIыхъван ауат ргIацIщтра Юрагьи (археолог Воронов Юрий Николай йпа аредакция ррытаразга) дацхърагIатI, ауаса ащардала ауи збзиру лара лакIвпI».

Апхьахьа адуней анихIваджь амщтахь Валентина Григорий йпхIа ужвыгьи сквшкъомкI лхъацIа йхIатырла археология экспедицияква лаборантта дрылазлун. Хочолава Светлана (Воронов Юрий йхъапщыла – аредакция ррытаразга) длыцта ауат археологква йгIарауаз апкъыгIваква, ажвапIта – ацIыкв мачваква, рджвджвун, йдрыцкьун.

«Айсра (асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра – аредакция ррытаразга) амщтахь ауи лыщта хIчвыдзтI. Йара ауи апшта хIара йгьхIыздырам Михаил Мамата йпа йапхъахуз йпхIвыс лпны йымаз йпхIа дъанугьи», – йхIвитI Бгажба Олег.

Трапщ Михаил йынцIра шабгу йфайда нкъвйымцауата анаука дазынхатI, ауи апсуа археология дащатащтIацIагIвхатI. Ауи йнаука пшгIараква ракIвпI хIпсадгьыл апны апхъазаман йыншуз хIзырдырыз, ауи акIвпI ауи йынхараква ауагIа йрылаугарныс магIын ду заму. Хабар шгазла, Трапщ Михаил Мамата йпа йсквшы 100 андыртлапIуз пщтомкI йнадзауа йынхараква атагIацIырщтхырныс щаквыргылра нарахвтI, ДжьапIуа Аркадий йажвала ауи йапшым агIацIщтраква йгIарыншвалыз Трапщ йстатйаква ъазкIкIу йхвбахауа атомгьи ацырцIарныс рхIватI.