ЗымгIва йрапшыз апсуа тгIачва апны йгIадзынгылыз ачкIвын дапхьарныс йгвалан, уацIыхъван къраль щарда рпны даъан, Азия Квта апны йпхIвысхушыз дгIайауын Эфиопия дигатI. Адипломат Шулумба Григорий йынхари йбзазари дрыквчважварныс бзи йгьйымбузтI, ауаса хIара ауи дыгIдыритI йгьи дгьхIхъаштылуам.

Ардзынба Аста

Шулумба Григорий – зыжвла апсыуаз дсовет дипломатын. Ауи асквш 1912 агIан Гвдауыта район йаланакIуа Мгвдзырхва кыт йбзазуз адгьылрхарджьырчва ртгIачва апны дйытI. АчкIвын дхвыцыркIвата йыбата дгIанхан апхъапхъа йанду длыгIзун, ауыгьи адуней анылхIваджь йаба йахща дланаматхатI.

АдгьылрхарджьыгIвчва йрылата йгIадзынгылуаз, кыт бзазащамкIва датша кIара зымбаз Гриша йпхыцIа шцушыз уыла йуызгIацIажьуашшва йаъан. Йаба йахща ауи йапхъахьыла адгьыл йырхарджьра акIвымкIва датша уыс дачIвхушта йгьлымбузтI. Ауаса, йшгIацIцIызла, Гриша ауагIа алыхква здзхъачIваз айшвакви йхъару Африка апны йаъу, зынгьи йымбасыз Эфиопия акIадзакви йызпшуан. Ауи апш йыла йызгIацIажьуазма? Йаргьи йшпаца ауаса?

Йгврыхваз йгьи йайрышыз

Йбзазара апны дыззымпшуаз арыхъварта ауи мшкIы дыквшватI: йанща Ардзынба Манча ачкIвын Лыхны кыт йбзазуз йзаъа Гагулиа Дата йпны дигатI. Ауахьауыгьи йара йгIвыпхIчви Гриши датшагьи йахщапакIи дрыдынхалырныс адин тшазтыз урышв пхIвыскI дгIазшIиттI. АпхIвыс ацIайква урышвла йапхьауа, йгIвуа, хIисап рчпауа йылбжьун.

Гриша апхьара гIайыдахIвуан, адырраква дрызгIашыкъын. Ласыла ауи Гвдауыта апсуа апхьарта дыцIалтI, 15 сквша анирыцкьа бзита дъапхьуз ахъазла зхабар дута йгуз СогIвым йаъаз АщхъагIвчва рапхьарта йгIвбахуз акласс днарахвтI. Ауаъа хвысквша данапхьа амщтахь Шулумба Апсны а-Наркомпрос (Арыпхьарала АуагIа ркомиссариат – аредакция ррытаразга) ашвъала Ленинград (ужвы – Санкт-Петербург) дцатI. Нева йыквчIву акъала апны ауи апхъапхъа ЛГУ (ужвы – Санкт-Петербург къральыгIва университет – аредакция ррытаразга) анхагIвчва рфакультет (рабфак – арабочакви адгьылрхарджьыгIвчви йхIаракIу апхьарта йыцIалныс ласыта йъаздрыхIазыруаз йазалхыз афакультет – аредакция ррытаразга) апны дапхьатI, уацIыхъван ауниверситет аистория факультет дыцIалын дгIалгатI.

Йгвы адзакIьагьи йтамыз ншатI

Шулумба Григорий йзыргIвыз гьщардам, интернет апынгьи ауи йхабар гIауауырныс баргвыпI. Йара йхъатала закIы-гIвба интервью ракIвпI ажурналистква йритыз. Ауат рпны йбергьльу адипломат йхIвахитI рахIа дыззнацIуз дырра йауныс шакIвыз, ауи амщтахь йыншаз пхызтагьи йгьйымбузтI.

Йыншаз ари акIвпI: асквш 1940 агIан ауниверситет дангIалга ЛГУ акомсомол организация ражвала ауи СССР агIвымакъраль уысквала а-Наркомат (СССР а-НКИД) йаланакIуаз ЙхIаракIу а-Дипломат апхьарта днарахвтI. Григорий Москвала дайтыпахтI.

Абашта айсра Ду ангIалага ауи афронт дджвыквлын – дгIацадырпахтI: Дипапхьарта йыцIакваз айсра йгьпшцIармыжьуазтI. Ауат тырган Узбек ССР, Фергана къала йыргатI. Ауаъа Григорий йпхIвысхушыз – жвежвсквша йыртаз Анна – дгIайынйатI. Ауи анцIрала гIвзата, уызквгвыгъуш цIагылата дизалтI, ауат пщгIвысабичва ацгIадзындыргылтI.

Анхара мгIва ахъа

Дипапхьарта дангIалга Шулумба Григорий СССР агIвымакъраль уысквала а-Наркомат АмарагIайырта аргваны хъвшара референтта даладыргатI. Ауи аъанатIала асквш 1945-дза – Эфиопия апны СССР а-Миссия йапхъахауа дасекретарта ддыргылындзкIьа – дынхатI. Ауаъа ауи дгьтынчымызтI, ауаса йзаъазгьи анхара ъабаргвыз гьакIвмызтI.

КПСС а-ЦК партия рхъвыхрала акомитет аунашвачпагIв Пуго Борис йзыйгIвыз ашвъа апны Шулумба Григорий ари апш гIаншаракI даквчважвитI: «Ауи агIан Грузия арыпхьарала йанаркомыз Кикнадзе Грузия агIвымакъраль уысквала наркомта ддыргылтI. Зны Кикнадзе йынхарта пещ (НКИД АмарагIайырта аргваны хъвшара апны) сызшIиттI. Сальам ангIасайх амщтахь Кикнадзе НКИД сшгIанагыз дгIасцIгIатI. УацIыхъван ауи нхара Грузия сцарныс ажва сызгIайгтI. Са йгьсымуытI. ДукI йнамихуата НКИД акадрква рунашвахъцIарта знапIыцIаз Силин М.А. йпны сызшIырттI – ауыгьи садйыргылырныс апхъапхъа бзи-бзи далаган гвауата далгахтI».

Кикнадзе Шулумба Грузияла дамигарныс йцIыхъва дгьтымцIуазтI, Григорий ауи дадымгылуазтын йуысква айчвахуштагьи дйыршварныс далагун. Датша амальгьи гIайрысабапуан. Григорий закIгьи йарымхIвуата Азербайджан ССР АгIвымакъраль уысквала АуагIа ркомиссариатла дхъыргатI. Адипломат шIа СССР а-НКИД апны анхара дшакъвырщтхуашла СССР АгIвымакъраль уысквала анарком акадрква руысла йтарагылыгIв Деканозов йыхьызда ахIвара швъа йгIвырныс дазынадырдзатI. Ауи Шулумба гватшныта дйыздзыргIвын Азербайджан ССР а-НКИД-ла дшхъыргушла аунашва шпыртшыхуаш, йаргьи дъанхауа дшгIанхуш дгIайыргвыгъатI.

Аддис-Абеба апны совет Миссия

Шулумба Григорий Эфиопия асквш 1945 сентябрь агIан дцан асквш 1949 майдза ауи африка къраль даъан – апхъапхъа Аддис-Абеба апны СССР а-Миссия йапхъахауа дасекретарта, уацIыхъван – гIамтакIла ахъвдаквцIараква зкву дынхагIвыта, датшата йухIвушызтын – а-Миссия дахъадата. Ауи азаман Совет Союз социализм анахьанат акъральква йшрыланагушыз йащтан, гуманитар, азджьакIгьи – айсра цхърагIара днарадзун.

Африка апны зуагIахъапхьадзарала йгIвбахауа агыларта змаз Эфиопия апны абзазара анадзара накъвыта йаъан. Асквш 1936 агIан ауи Италия рфашист рква йыркIын пщысквша анцIы акIвпI йанырзытцах. ЙгIвбахуз адуней айсра аналга асахIат Эфиопия абзазагIвчва зымгIва швабыж йрыцхIан, дыррагьи гьрымамызтI, асабиква йрыуата щардагIв псуан. АкъральыгIва унашва ахъицIун аимператор Селассие Хайле I: ауи турых ду зпщылу апаштыхI Соломон йтынхаква дгIарылцIтI, Эфиопия йцIыхъвахуз даимператорын. Шулумба Григорий ауи йпахIба, тынха зквшвуз апаштыхIпа Амха бзита дйабадырын йагIвзахатI. Аимператор йтгIачва адипломат йпхIвысгьи дйыцта ауагIа алыхква ъайззуз ачаражвраква йдрайгвалун, даргьи йызнымкIва совет дипмиссия апны йсасуан.

Шулумба Григорий данаунашвачпагIвыз совет дипмиссия Аддис-Абеба апны ауи агIамта йаквыргIапсыз чымазагIвтара шIыц аргылтI. ЙхIхIвапIта, ауи ачымазагIвтара апны адуней йгIаквпштI Григорий Сергей йпа йпхIахIби йпи. А-Миссия ауысква йырхъйауата адипломат Египет, Иран, Италия, Ватикан даъан.

«Апсны Республика» газет асквш 1991 сентябрь агIан йгIаншвалыз Шулумба Григорий йгIайыквчважвауа абзагIвра ауи азаман йауата ари апш хабаркI алапI: «А-Миссия апны ашIыпIа бзазагIвчва йрыуата щардагIв нхун. Григорий Сергей йпа ауат дрыуата чкIвынкI француз бызшва дазибжьатI, гIальмагьи ййырдыртI. СквшквакI анахъыцIх ауи Москва дгIайын йарыпхьагIв дизыпшгIун. Ауаса Шулумба ауи агIан йуысква чвгьахата йаъан. Ауи закIыла рыцIагьи дйымзарархара ахIатырла Эфиопия йауаз асас апшгIара ныйыжьхтI. Ауи анырдырх бзидздза цIыхта дангIадырзахвах (Шулумба Григорий – аредакция ррытаразга) амщтахь акIвпI».

ЙангIайзычвгьаха агIамта

Асквш 1949 агIан Шулумба Москва дызшIыртхын йхарамкIва къванчагIаквакI гIайыдырцIатI.

«А-Союз сангIайх зджьакI рыбызла къомкI гIасыдырбалтI. Сара сызладыркъванчуз гьсымхатI йгьи сгьырзадымгылтI», – йгIайгвалашвахуан Шулумба Григорий.

Григорий Сергей йпа Эфиопия апны Армель комитет йырхIвачIвгIвыз, Армель комитет йалаз анахьанат рапшта адипмиссия йаднагалуаз алалраква рпны йдрайгвалуз ангьльыз агент Терзян Аветис дипщылатагьи рхIватI. А-Миссия ауат Абашта айсра Ду агIан афронт джьгарта йацхърагIата акIвын йшырдыруаз. Ддыркъванчун Шулумба «йбзу хIыгIвычIвгIвыс динапIыцIцIтагьи» – ауи ззырхIвуз Аддис-Абеба йтагылаз асовет чымазагIвтара йынхуз медахщакI итальянкI хъацIа дъайыццаз, Эфиопия авластгьи ауи дъагIарырымтхыз акIвпI.

Шулумба Григорий йуыс СССР АгIвымакъраль уысквала аминистр, СССР апны уагIа щардагIв зладзыз ачвгьахараква зыршатIуз ахъадаква дрыуазаджвыта ужвы йыгIдырхыз Вышинский Андрей унашва зхъицIуз МИД аколлегия алапшуан, ауи амщтахь – акомпартия аколлегия. Ауат йаращаквыргылракI гIаргтI – анхара дакъвцара, апартиягьи далцара.

«Квырджь бызшва зыуумырдырйа?»

Асквш 1949 апхын Шулумба Григорий йтгIачвагьи йыцта Апсны, Гагра дгIайхтI, ауаъа апхьарта историяла арыпхьагIвта далагарныс йгвы йтан.

«Сара Гагра район АуагIа рарыпхьара ахъвшара тшырзынасырхатI. Арыпхьарала ахъвшара аинспектор квырджь бызшва здыруазтын дгIасцIгIатI. «Момо» – ансхIва квырджь бызшва зссмырдырыз дазцIгIатI. Са ауи йасхIвтI Апсны санаъаз апсуа бызшва шссырдырыз, анахьанат апредметква урышв бызшвала сшрыпхьаз, хвкласск рымщтахь Ленинград апны квтанай апхьартагьи университетгьи сшгIарылгаз», – йгIайгвалашвахуан Григорий Сергей йпа.

Ауи айчважвара злалгаз уаргвышхвушта йгьаъамызтI: «Уара уъапхьаз Россия уцахра атахъхуштI».

Ауысква ауаса йанца Шулумба йтгIачва апхъапхъа Москвала йахътI, ауаъа ауат раба заводкI апны пкъыгIвасла адгалрали апкъыгIваква пшцIыщтрали ахъвшара нхара дзалагатI. ТшытракI анцIы йпхIвыс лпсадгьыл – Азия Квта йцахтI. Фергана область йаланакIуа Яйпана къала апны зныкI йдипломатыз ахъацIа апхьарта апны дарыпхьагIвхан ауыла дызлабзазауш гIайынхун. Сталин дпсыта ахъатачIв культ андрыдзх, асквш 1955 агIан Шулумба Апсны дцахырныс дадрыхвиттI, сквшыкI анагIвс ауи дгIадырзахвахтI. Адипломат МИД дызшIыртхуан, ауаса йара ауаъа дцахныс йхъа йгьаквнаймыргатI.

Апсны апны

Пенсия днадзандзыкIьа Григорий Сергей йпа Гвдауыта район апхьартаква рпны дынхатI. Гвдауыта аурышв агIсквша апхьарта дадиректорын, уацIыхъван йапхъахуз апсуа квтанай апхьарта унашва ахъицIатI, ауи амщтахь Джьырхва кыт апны агIсквша апхьарта дахъадзгылын асквш 1986-дза ауаъа дынхатI.

Асквш 1960 агIан Шулумба Григорий апартия апны дгIащаквдыргылхтI. Йара йыхъаз ауи магIын ду аман. «Са апартия апынгьи, асквш 1927 йгIашIарышвта асквш 1931-дза сызлаз комсомол апынгьи знымзара-зны цIба гьсыцIрымбатI, сыхьыз гвымхарала йгьрымхIватI», – йгIвыхуан ауи йхъа даквчважвауата.

Шулумба Григорий йпхIа лпа Бжаниа Зураб йабаду йщаквкIыз, апхьартата дгIазылгазлагьи, ъанатIата дызланхазлагьи зынгьи тшызмыркIьышвуаз гIвычIвгIвыста акIвпI дшгIайгвалашвахуа. Ауи пIатIу йыквырцIун, амакIыраква алйыргарныс йызхъарцIун, кьангьашра йызцун. Григорий Сергей йпа зныкI йынхартаз дукI дгьаквымчважвалузтI – зуыс здыруа адипломатква ауи гьырцIасым.