Асквш 2019 агIан йбергьльу апсыуа къральыгIва йгьи жвлара уыснкъвгагIв Кобахиа Валериан сквш 90 йхъыцIуашын. Ауи амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йгIайыквчважвауа абзагIвра гIатанацIитI.

Капба Арифа

Кобахиа Валериан асквш 1929 май а 15 Лыхны кыт апны дйытI. Ауи йаба дгьйымбатI – ухIва ауаштI: ауи данпсы асаби хвысквшакI ракIвын дызтаз. Ауаса йапхъанчIвиква ртурых Кобахиа бзита йдыруан.

Зпсадгьыл йгIахъынхIвыхыз

Йаба йылахь баргвын, ага ауи ХIХ асквшышв агIан зцри шIыпIаква йыртырцаз апсыуа щардагIв рпхыцIа йапшызтынгьи.

Абар атгIачва ртурых йауата Кобахиа Валериан йпа Кобахиа Беслан йгIайгвалашвахуа: «Сара сабаду Уасмани ауи йыпщыгIвайщчви Трыквшта йтыргатI. Ауат дрыуата дгIацапахырныс зылшаз сабадузаджвыкI йакIвпI. Ауи хын Апсны дгIайхырныс дгIаджвыквылуан, ауаса дацапахра атахъхун. Апхъапхъа тшыла дгIахъысхуашын, йцIыхъвахауата хъвыхIла хвгIвыгIвзачвагьи йыцта Одесса къала йгIадзан ауаъа Апсны йшцуш йазцIгIатI».

АхвыгIв амшын атшпыла амгIва гIаддырбатI. ЩапIыла агIамгIвайсхра сквшбжакI аъара агатI. ЙъадзагIайхуаз заджв дчмазагIвхун, дгIапсун, ауаса заджвгьи дгьгIанырмыжьтI, амгIва дгьгIакврымжьтI, даргьи йацыта, йабгата Апсны йнадзатI.

«Са йыздыруата ауи агIамдара – ауи гIамдара-хIва уапхьа йауашызтын – хIабаду хъадата йгIаликIгIаз ари акIвпI: «аурышвква рыпаштахI дгьауам, дара ауагIа бзипI». Йаргьи ауи гIаугвынгIвуашта йаъапI: сквшбжакI ауат абызшвагьи рымдыруа мгIва йыквын, йызднагалуаз, йгIаршIашвуз ауагIа гIарцхърагIауамцара акIвпI рпны йшгIайхыз», – йхIвитI Кобахиа Беслан.

Кобахиа Уасман хын пхIвыс дгIайгтI, ахыгIв рпынгьи гIари йыман. Ауи апшта, Валериан йани йаби ртгIачва апны асабиква агIгIвы йнадзун, ага Уасман йцIыхъвахауата пхIвыс дангIайг сквшы 63 йхъыцIхьазтынгьи. ЙгIайгыз Хециа Мака – Валериан йан – жвибыжьсквша ракIвын дызтаз. Ауи лангьи лабагьи Апсны йтыргата Трыквшта йыргаз йрыуан. Лара лтгIачва рышта йызлатыцIуаз ахъвыхI апны дгIадритI, ларгьи зынла дбжайыбахатI: лан ахьара дагатI. Щарда йнамихуата дпсытI ауи лабагьи, апхIвыспа дзыгIзахыз лайщчва ахIбачва ракIвпI.

Кобахиа Уасмани Хециа Маки ргIариквакI йшхвыцыркIваз йпсытI. Валериан йгIвайщчва црикI – Арутани Мхази – Абашта айсра Ду агIан афронт йпшцIалын йгьгIацампахтI.

Апхьари нхарала адахIвра ласкви

Асквш 1944 агIан Кобахиа Валериан Уасман йпа Согъвым педагогика училища – уацIыхъван Согъвым педагогика института йырчпахыз – дыцIалтI. Ауи урышв бызшви литератури рхъвшара дгIалгатI. Аинститут амщтахь Кобахиа Лыхны аквтанай апхьарта апны асабиква айрыпхьарныс дцан гIвысквша раъара ауаъа дынхатI, уацIыхъван комсомол нхара дызшIырттI. Асквш 1953 агIан ауи Гудаута апны комсомол арайком йгIвыджьхауа дасекретартхатI, уацIыхъван йапхъахауа секретарта ддыргылтI.

Апартия «ачвымлала» Кобахиа Валериан ласыта дхъалуа далагатI. Асквш 1962 агIан ауи Гудаута апны апартия арайком йапхъахауа дасекретархатI, асквш 1965 агIан – Апсны аобком апны йапхъахауа секретарта дгылтI.

«Ауи аъанатIа ауи жвасквша йынкъвигатI, – йхIвитI Кобахиа партия унашвачпагIвта дшынхаз бзита йахагIвазу аполитолог, афилософия наукаква ркандидат Думаа Константин. – АпхъагылагIв зымгIва йрапхъата хвы злайыквырцIауа йхъвдаквцIараква шйырхъйуз, ауагIа шизадкIылуаз акIвпI. Ауатква зымгIва Валериан Уасман йпа бзидздзата йзахъвдаквыщтуан».

Кобахиа Валериан апартия аобком унашва анахъицIуз, йаргьи йшаъазла акъральыгIва гIаныршара апны йапхъахуз гIвычIвгIвыста дъадзаныз ареспублика ажвлара млыкврхIара, арыпхьара, акультура рпны дахIвра щарда йырзынадзатI. Думаа Константин Кобахиа «Апсны ахъвыхI йъатахъула йзырцуз» дкапитанта йпхьадзитI, Валериан Уасман йпа дшунашвачпагIв мчыз, унашва зхъицIуз анхагIвчва ръадаб багъьата рхъвдаквцIараква йнардзата йшдырхъйуш апшта рынхара шизадгалуаз гIаликIгIитI. АунашвачпагIвчва руыс шдырхъйауала йхъатала хымызкIипхьадза джьауап дйыркIуан. Зуыс зымдыруаз ткIьийта драчважвун, йатахъызтын рынхартагьи йахъихуан.

ЪачIвагIа гIальамат змаз

Ауаса ауысква рпны «пстхIвакIгьи гIахъымылдзауата» йгьаъамызтI. Кобахиа джьгарта акъральыгIва нхара даналаз, йалкIгIата асквш 1972 агIан Грузия апны аунашвахъцIара агъвра Шеварднадзе Эдуард йанинапIыцIашва амщтахь, Тбилиси апны йчIвакваз йрыцIызпссуз щардагIвы Валериан Уасман йпа дахъырхырныс ртахъыта йгIайпшIагылуа йалагатI.

«Грузия апны хъгалра змакваз апсыуаква рпны национализм йазыпшгIун, – йгIаликIгIитI Думаа Константин. – Ауат зымгIва швага-загата йрызрымаз Тбилиси йазбзийи йазбзийыми акIвын. Шеварднадзе йагIан ауи рыцIагьи йдрымчтI. Ауи квырджь щардагIв унашвачпагIвта Апсны йгIайщтитI: милиция знапIыцIаз дквырджьын, Валериан Уасман йпа йгIвыджьхуз секретарта йыцынхуз йтдзахьзын Сакварелидзе. Нхара йгIарщтийуаз ащардагIв апсуа ъанатIанкъвгагIвчва йрызкIылпшта бзы шырхIвахуаш акIвын уыс хъадата йрымаз».

Ауи агIан Тбилиси рхIва йадымгылуаз Кобахиа Валериан йынхарта дшахъырхуаш нкъвырцауа йалагатI. Зны Шеварднадзе апартия унашвачпагIвчва райззара акIвйыршарныс Согъвым дгIайтI. Ауаъа гIвапсыуакIгьи гIадырчважватI Кобахиа йыхьыз ахIвынчIвы йылырщныс ртахъыта.

«Ауат рыуа азаджв ауи аколхозква дырпшIагылата дйыркъванчатI, йгIвыджьхуз «анбжьагIв» йыцIайырщщдзан Валериан Уасман йпа Ингур дзыгIв апны «айха гвашв» йыргылта йхIватI, ауыла Кобахиа уагIахъалых шичпауа аквырджьквагьи «арыла йшгIахъыйымщтуа» Шеварднадзе ййырбара йтахъыта. Ауат агIвыджь рымщтахь йара Кобахиа дангIачважва зымгIва ршIа акIын псып рзытамгахуа йчIван» – йхIвитI Думаа.

Архъвыхраква запытхатI, щардахатI Кобахиа Валериан йыцIаргIвуаз, ауи йыцIажныс йащтаз гьмачIгIвымызтI, ауаса дгьырзахъымхтI. Ауысква ауаса йанца Шеварднадзе ауи министр ъанатIала дхъикъьалта Тбилисила дхъигарныс йаквикIтI.

«ХIаба ауи йшIигъвычвын йгьйымуытI, – йгIайгвалашвахитI Кобахиа Беслан. – Шеварднадзе ауи – «Йучпуш ачIвыйа щта?» – хIва дангIайцIгIа Валериан Уасман йпа ъачIвагIа гIальамат шйыму, дшарыпхьагIву, йатахъхузтын дцата апсыуа апхьартакI апны дшынхуш йайхIвтI».

Швара зымдыруаз, зымгIвагьи пIатIу зквырцIуз

Думаа Константин рахIагьи дацIачIвагъвитI Кобахиа Валериангьи ауи йъанатIа апны дызпсахыз Адлейба Борисгьи ауагIа рпны хвы змаз йшгIвычIвгIвысыз, уыскIла тшырзыназырхара зтахъыз дзачIвызлакIгьи ауат драчважварныс лшара шйауаз, «ауагIа йырчIвыта» йшаъаз.

«Сара йызбаз йрыуата ауат агIвыджь рыцIа чва рхъата, хвы рыквта йаъан. Валериан Уасман йпи Борис Виктор йпи йацыта ауагIа ралалракI, жвлара айззаракI апны йангIаншарыз ауагIа ауат гIакIвдыршунта рпсы бзи йабауата йрачважвун», – йхIвитI Думаа.

Тбилиси апны чвгьара рхата йызквырцIата атутанакътара йтадырчIвуз апсыуаква рыуа щардагIвы Валериан Уасман йпа ауи аъара хвы йыквырцIунта – Кобахиа йычвгьа ддырхIвара ахIатырла рпсы антырхуазгьи рунашвачпагIв йызарархуш ажвакI гьрымхIвузтI. Швапхата йгIаг йауаштI Кварандзиа Леонтийи Ащхъарауа Григорийи. Ауат заманкI рызбжьата йыркIын Тбилиси атутанакътара апны йрыман, йырзырымха гьаъам, ауаса рыуа заджвгьи Валериан Уасман йпа дгьйымтйытI.

«Дпшдзан, дкъваданын, йнагра дууын, швара ззырхIвауа гьйымдыруазтI, ажвлара данрылаз тшизыкIуан, чхIара йылан, дгьласымызтI, йакIвым закI йзырхIваргьи йбжьы щтIыхта джьауап ритхырныс йхъа йгьаквнаймыргузтI», – араса акIвпI ауи Думаа йгвы дшгIатахаз.

Асквш 1975 агIан Кобахиа Валериан Апсны АССР ЙхIаракIу а-Совет апрезидиум дасекретарта далырхтI, рыцIа кIьасата – апрезидиум даунашвачпагIвта. Ауи агIамта Кобахиа Валериан йгIаджвыквцIарала ЙхIаракIу а-Совет апрезидиум апны йапхъахауата агIвыма къральква йыртабзазауа абашталагIвчва рыцынхарала хъвшара гIандыршатI – ауаъадза асовет рхъйагIв уысхартаква рпны ауи апш хъвшара гьаъамызтI.

«ХIаба зынгьи нхартакIгьи тшгьацрайымхIвузтI, ауат аъанатIаква зикIуазгьи дрыщтата гьакIвмызтI – ауысква дара ауаса йцун», – йгIаликIгIитI ауи йпа йгьи йгIайгвалашвахитI Кобахиа йчIварта чкIвыныргIа йритырныс йшагIахаз ангIайгвынгIвы зынла ауи шнижьхыз. «ЦIабыргыта, СССР аналпIлушыз апхъала ауи Москва щарда дцалун тшадкIылрала ангIалра шIыц мачвы ацIайцIара йтахъыта, ауаса уацIыхъван «август путч» ншан (асквш 1991 август а 18-21 агIан Москва апны а-Конституция мыгIвхъгахауата авласть гвыпкI йыркIын – аредакция ррытаразга) ауысква датшата йджвыквылтI. Ауи амщтахь гвынгIвырахатI тшадкIылрала ангIалра ауыс шацIахътшыз, хIабагьи днамкIгIамкIуата Апсны ЙхIаракIу а-Совет аунашвачпагIв йъанатIа Ардзынба Владислав Григорий йпа йызгIанижьын йара дахъыцIхтI», – ауыс шгвынгIвырахуш апшта даквчважвитI Кобахиа Беслан.

«Аба дсымапI, ауи дгIатаргIвзы йгьауашым»

Заман анйымаз Кобахиа Валериан апсышвала йгIацIцIуаз апсуа литература шIыцраква, ауысаква дрыпхьарныс бзи йбун: гIвзата йымаз ЩынкIвба Баграт йгIвыраква щардала дрыпхьалун.

«Ауи дчвгьакван, ауаса йбжьы зынгьи йгьщтIыйымхуазтI. ХIпны даныгIбуз гьщардамызтI. Анхарта дцахьата сгIашIыхун, дгIамихскIва сщтIалхуан, йауа ухIварыквын заманта йымаз зымгIва анхара йайтуан. Ага ауаса йаъазтынгьи сара йанакIвызлакIгьи йыздыруан аба дшсыму, ауи дгIатаргIвзы йшамуаш. Санхвыцыз са ауи закIы дашIыста йгьгIасгвнымгIвуазтI, зымгIвагьи ранчви рабачви са счIвква йрапшызшва йызбун. ХIара зынгьи йыгIбалакI хIчпауата хIгьрымбжьатI».

Кобахиа Валериан КIавкIаз ашвага-загаквала йгIауахвырквын пасата адуней дыквцIтI: ауи сквшы 63 ракIвын дызтаз.

«Ауи анынша айсра ангIалага амщтахь, асквш 1992 август а 28 атшын акIвпI, – йгIайгвалашвахитI Кобахиа Беслан. – ХIара ауи акъала дтыгIгата Лыхны дыгIгарныс хIылшатI, ауаса ауи агIан хIатлата дчмазагIвхахьан. Йаргьи ауаъа йпсы цатI, аткъвым рнышвынтара апны дыцIахIцIатI».

ЙхIхIваз зымгIва цIхъва ахIтуата акъральыгIва хъвыхI «акапитан» йуысла Думаа Константин йхъвыцра тIакIв ацхIцIах йауаштI: швабыж магIын ду амапI ауыжвгIанчIвиква ареспублика «ашIа змаз» ауагIа рхъмаштылырныс, чкIвыныргIагьи йапшымыз агIамтаква рагIан апсуаква рапхъа йгылаз агIвычIвгIвысква рдырырныс. АкъральыгIва йгьи ажвлара нхара апны адахIвраква йырзынадзаз аполитик къаймат, зхIаль багъьаз агIвычIвгIвыс Кобахиа Валериан Апсны йалахьхушыз йара йхатI алайцIатI йыхьызгьи Апсны атурых йгIалайыжьтI.