Адуней апсуа-абаза конгресс

28 МартI 2024
23:16
Апсны ащхъаква рпны айбащраква
Абашта айсра Ду атурых йгIалхпI
Апсны ащхъахъысыртаква рпны айбащраква КIавкIаз азабакIра ахъазла магIны змаз Абашта айсра Ду ащарычIвара гIаншараква йрыуазакIын. Анамыца рхъвква ага рчпазтынгьи ареспублика йталырныс гьрылымшатI: агъачва Апсны акъалаква гьырзымкIтI.
Марыхв щхъахъысырта – Абашта айсра Ду агIан йаладзыз Ар Къапщ айсыгIвчва рхъмаштылга син йгьи ачвахъабага гъвква ъагылу апшырта уатыквчкIвын
© mountain.ru
Асквш 1942 апхын афашист рхъвква КIавкIаз йгIагвыквстI, адзын агIаталымта Къвбина псыхIва айхIари Лагъь КIавкIази ркIытI. Айбащраква Апсны ащхъахъысыртаква йырзынадзатI. Акъалаква рпны ахъыхчара уыхваракви атшкъачIвахыртакви рчпауа йалагатI. ХIайсыгIвчва агъа йпшIагылын ащхъахъысырта дгьгIахъырымщттI, Согъвымгьи, Гвыдауытагьи, Гаграгьи гьидмыркIытI, ауи амщтахь асквш 1943 октябрь агIан ауи КIавкIаз ашIыпIа дтырцахтI. Апсны ащхъаква рпны йакIвшуз айбащраква рунашва цIолата йгIарбапI атурыхдырыгIв Пачулиа Владимир йкнига «Апсны Абашта айсра Ду агIан» йгьи Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква рпны. ЙалкIгIата, ауи ймшгIвыраква йхIдырдыритI йгIахъыпссгIуз асамолётква зарарта йырцIыхъватшарахуз, хIагIата йчIву ащхъа кыт ПсхIвы йшазгылаз, Согъвым атшпгIадгылырта апны йхвыз айсыгIвчва зныта йгылаз ахъвыхIква рхабар.
КIавкIаз агIагвыквсра
© Алиев Кази-Магомет йкнига «Эдельвейс» ашта апны» йгIалхпI
Щымта йгIагъырдзуан. ХIаба априёмник ашIайрышвтI. Молотов йбжьы кIьазызуа фашист Германия Совет Союз йшгIагвыквсыз гIайхIвун. Ахабар зынла акIьадыгв шабгу йгIакIвшатI. Аргваныта йбзазуз ахIбачва зымгIва гIайззан априёмник йадзхъачIватI. Ахабар атагIартхтI. Адуква хIальабальыкъ рылата ахабар йалачважвун. ХIара асабиква йгIахIгвынгIвуаз гьаъамызтI, тшхIыртшхъвауа хIчIвква анамыцаква йшгIаддырбуш хIхIвун.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Фашист Германия Совет Союз йангIагвыквс асквш 1941 июнь а 22 ащымта агIан акIвпI. Йара ари атшын СССР ЙхIаракIу асовет акъраль шабгула арра къвырльыкъв зхаз зымгIвагьи айсра йзшIыртуа йалагатI, ауи рзынархан Апсны зланакIуаз ГIвадахь КIавкIаз арра къвырльыкъвхара округгьи.
Аби апхIи арадиуала ашIыцраква ангIартуаш йазпшитI, Согъвым, асквш 1941
© Чернышёв Евгений
Июнь а 23 асахIат а 11 аннадза Гагра район йгIадырбатI: арра къвырльыкъвхара зквшвауа акъральыгIвчва зымгIвагьи азшIытра швъаква рнапIыцIадыршватI, ауагIа Согъвым йызларгуш атранспорт дрыхIазырхьатI. Июнь а 27 ангIатал Гагра район рмобилизация план абгата йдырхъйахьан. Ареспублика анахьанат арайонква рпынгьи йарауаса йнардзата мобилизация акIвшун.
АйсыгIвчва рсанаторий, Согъвым, асквш 1941
© meshok.net
Июль а 4 йгIашIарышвта июль а 19-дза афронт йырщтиныс йшахIвауала Апсны авоенкоматква йгIарайдзатI ахIвара швъа 5974, йахIвуз йрылан ахIвссагьи. Абашта айсра Ду ъадзакIвшуз Апсны абзазагIвчва йрыуата уагIа зыкь 55,5 айсра йзшIырттI. Ауат йрыуата уагIа 17430-гIв гьгIацампахтI. Апсны йауата 22-джь ачIахIра хьзы Совет Союз а-Фыр рквнадыргатI.
Асквш 1941 октябрь а 1 йгIашIарышвта Апсны акъалакви арайонкви рпны сквшы 16 йгIашIарышвта сквшы 50-дза зныбжьыз ахъачва рынхара йгIакъвымцIуата айсыща аъачIвагIа ддырдыруа йалагатI.
Къапщ Джьуар жвлара йгьи Апсны азгIвадарахчара нхартаква айъазагIвчва дрыхIазыруа йалагатI: асанитар инструкторква, адружинницаква йгьи амедицина ахщчва.
А-ЖЭК апны афачIв картачкIвынква ршауа йалагатI чIахъва, фачыгIв, джьыкIьа агьиква ргIапшцIгара йазынархата. Йхъадаз ачIахъва акIвын. АнхагIвы грамм 800 йыквшвун, – акъвырльыкъвхагIв – грамм 600, зпны йчIву апхIвыс – грамм 500, асаби – грамм 400. АчIахъва картачкIвынква йазалху ткванкI йадкIылан. Атквантес акартачкIвын атшын йачIву акупон гIамлырсун. УадыргIвана лынхара йагIарбагата швъабгъьыкI йаквцIлалыркIуан.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Согъвым акъала совет хъыхчарта-тшкъачIвахыртата шIуна йа ауи йашIырпшу уыхварата 22 адыргалтI. Датшагьи 11 руыхварныс рмурадын, ауат ахIауа йа ахимия гIагвыквсраква рагIан абзазагIвчва хъацIакIыртата йырзалра атахъын.

Апсны апны СССР акъральгIвына йадзхъу анахьанат ареспубликаква йгьи аквта областква рызбжа рпны йапшта айсра йаквыргIапсу бзазара ащтацаща щаквдыргылтI.
Согъвым абомбаква ангIаквырпсуз атлахан йачIвыта йгIанхаз анамыца бомба, Апсны акъральыгIва музей аэкспозиция ахъвы
© АгIвдза Наала
Арепродукторла ахабар шIыцква гIартуан. Ауи акъала абзазагIвчва гвып-гвып йгылата йаздзыргIвуан. Айсра йапхъахуз амшква рагIан афашистква гIамта айшысла йрыхъвашахушта, айсра Германия аштаквала йайтыпахуашта ауагIа зквгвыгъуз йапхъахуз ахабарква рымщтахь хIальабальыкърала тшапсахтI. Афашистква хIыкъалаква абомбаква гIарыквырпсун, йыркIуан.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Афашистква рунашвачпагIвчва апхъапхъа КIавкIаз йгIагвыквсырныс гьыргвыгъамызтI. Ауаса анамыцаква гIамта айшысла айсра алдыргарнысла ргвыгъараква гьымхъйатI, ауи йгIалцIла КIавкIаз тшазыгIанадырхатI.
Асквшква 1941-1945 рагIан йакIвшуз айсра акарта
© Чернышёв йкнига «Апсны й-30-40-хауа асквшква рагIан. Анамыца авиация Согъвым бомба гIаквырпситI» йгIалхпI
Акъала апны артыгIвчва щардагIвыта йазнакIкIытI. АзджьакI йъарылшуз апны тшандыргIалуан. АзджьакI амарагIайырта тланыкъвала йджвыквылхуан. Ауат рыуа щардагIвы рцришта апны абомбаква йрыцIашватI, раргванква рчвыдзтI, рбзазартаква йрылхъвдахатI.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Асквш 1941 август 23 атшын ГIвадахь КIавкIаз ар къвырльыкъвхарта округ анархара рпсахтI: ГIвадахь КIавкIаз айсра фронтта йщаквгылтI. Асоюзникква рырхъвква Иран йантал амщтахь совет къраль агIвадахь гIвынаква рпны аквыргъвгъвараква йрылдзгIатI, ауи апхъала айсра гIалагищтара агъачва ауыла СССР йшазарархуш ацIыхъва йтагылан.
Асквшква 1941-1945 рагIан йакIвшуз айсра акарта
© Чернышёв йкнига «Апсны й-30-40-хауа асквшква рагIан. Анамыца авиация Согъвым бомба гIаквырпситI» йгIалхпI
Асквш 1941 сентябрь ацIыхъва Апсны апны ахъахчара уыхвараква гIаджвыквырцIатI. Ауат анхараква йрылан йзынхуз ареспублика абзазагIвчва зымгIвагьи. АуыхвагIвчва йгIадрысабапуан атшуандырква. Араъа апсыуа уандырква (ауардынква) швабыж йгIарыхъватI.

Асквш 1941 ноябрь агIан Гвыдауыта ашIыпIаква Бомбора кыт апны аэродром руыхвауа йалагатI. Ласыла араъа йандыргIалтI йазалху асамолётква ргвып. Ауат хачIвыта рпахь йгылан ахIауала йгIамгIвайсуаз агъачва рпшыхвыгIвчва йрабакIырныс.
Алётчик-штурмовик Агрба Киазым Хватхват йпа йсурат йгьи йыртшхъвага швъа, Апсны акъральыгIва музей ахъвы
© АгIвдза Наала
Асквш 1942 ахъа апшыхвра зхъвдаквцIараз хыгIв намыца лётчиккI зквчIваз асамолет «Юнкерс-88» амальынтшата Гвыдауыта район апны йгIачIватI. ТшыкъазчIвахыз алётчикква хвымшкI йырзыпшгIан гъарта йгIаркIытI. Ауи амщтахь айсра ъадзакIвшуз агъачва Апсны апарашютист-диверсантква гIатарыжьуан, рщардагIв Мараташварташта йтабзазуз аурышв эмигрантква йа йгъархата йхъыркъьалыз асовет айсыгIвчва йрыуан.
Анамыца самолётква «Юнкерс-88»
© luftwaffephotos.com
Совет Ры аунашвачпагIвчва анамыцаква КIавкIаз атенгьыз ахьыла йгIагвыквсуашта акIвын йшхъвыцуаз, ауи йгIалцIла атенгьыз десант рпшIагылра джьгарта тшаздрыхIазыруан. Ауаса агIагвыквсра акIвзыршаз адгьылла йгIамгIвайсуаз архъвква ракIвпI. Агъа ймурадыз гIабергьыльхауа йалагатI асквш 1942 июнь ацIыхъва агIан. Ауи амщтахь КIавкIаз асырт хъада ащхъахъысыртаква гIахчахара ахъазла йдрыбагъьауа йалагатI.
Асквш 1942 август агIаталымта Клухор щхъахъысырта йазабакIуан й-1-хауа йгьи й-2-хауа ахысыгIвчва ротаква, аминомёт взвод, гIвсапёр хъвшаракI – зымгIва шалаз уагIа 218-гIв, абджьарта йрыман: швокьта 189, автоматта 14, миномётта 4, РПП-та 8. Алагъь гьаба апны йхъадаз амгIващ хъвыркIылра ахъазла атшазрыхIазырра нхарагIвацаква акIвдыршатI.
Клухор, Химса, Цегеркер, Чамашха, Доу щхъахъысыртаква; Агвара, Ахцырва, Быгирцха, Дхзышра щхъаква; Чхалта йгьи Захаровка кытква разабакIра адгалан. Ауи уагIата йалан 1890-гIв, абджьарта йрыман – швокьта1263, РПП-та 69, пулемётта 14, миномётта 35, автоматта 79, ПТР-та 20. Ауаса азабакIра йазыхIазырымкIва йгIанхатI Санчара йгьи Дамхвырц щхъахъысыртаква, датшагьи Лагъь КIавкIази Апсни апызщылуата магIны змаз мгIващквакI.
1. Август аквта анамыца рхъвква Пятигорск, Маздагв йгьи Туапсе йгIаргвыквстI, йарауи азаман КIавкIаз асырт хъада ащхъахъысыртаквагьи йыргвыквстI. КIавкIаз акIрала анамыца унашвачпагIвчва роперация йахьырцIатI «Эдельвейс» – хIва.
Апорт арейд апны йгIаншатI ахъвахIква. Ауат кьазу-кьазу атшпы йгIадзхъагылуан. Асаби тыдзква йгIартыргаз асабикви афронтла йгIаргыз ахвыгIвчва хIатлакви гIаркIнырхуан. Ауат айха мгIва авокзал йыргунта акъраль ауацIала хъарата йатдрыпун.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Агъачва йыргвыгъан Санчар, Клухор йгьи Марыхв щхъахъысыртаква йырхъыста Согъвым, Гвыдауыта йгьи Гагра къалаква ркIырныс. Асквш 1942 август аквта анамыцаква й-1-хауа рщхъахысыгIвчва дивизия «Эдельвейс» Клухор йгьи Нахар щхъахъысыртаква ркIытI. Анамыцаква ащхъа мгIващквала асовет айсыгIвчва йгIарыкIвшан ртыл йталтI. АшахIатква йшырхIвахызла, анамыцаква апхъапхъа рпахьла ауаса хIвычаква ауырщтуан. ЙызнымкIва ащхъаква йырхъысхьаз ауасаква майрата амгIващква гIараухуан.
Клухор йгьи Нахар щхъахъысыртаква йырзабакIуата август а 15 йгIашIарышвта август а 19-дза хвымшкI руацIа йакIвшаз айбащраква рпны совет айсыгIвчва йрыуата 239-гIв аладзтI, 34-гIв хвхатI, хгIвы щтадъа йыдзтI. Ага руыс хьантазтынгьи, ауат анамыцаква ргIагвыквсра ашIаркIырныс рылшун. Айбащраква гьашIамсуазтI.
Вермахт ашварацыгIвчва КIавкIаз ащхъаква гIамырдитI
© photochronograph.ru
Аурамла уагIаквакI гIаххылтI ахъахьыла йгIакIапIлуз атопхква тшырчвхъырхчарныс ахъазла. ХIыгвла тажвкI лымгва йадлырпцIылуан йгIатыцIуаз лкIьатIиква. ХIара ауи дыгIбун, ауаса хIылцхърагIарныс гьхIылымшузтI.
Согъвым абзазагIв Чернышёв Евгений йгIагвалашвахраква ркнига йгIалхпI
Асквш 1942 август а 15 атшын анамыцаква йапхъахауата самолётла Согъвым йгIагвыквстI. Атенгьыз апны йцIадыршвкъвалтI хъвыхIкI, баркаскI, баржакI, агIадгылырта дрыхъвашатI. Йаъан йщхаз, йхвхаз уагIагьи. Ауаъа йнанаркIыта йапымшвтуата анамыцаква Апсны акъалакви акыткви йырхъыпссгIумцара абомбаква гIакIарпсун.
Согъвым абомбаква ангIаквырпса йгIаншаз ацIыхъватшараква
© Агумаа Анзор йазикIкIыз асуратква йгIарылхпI
Август а 25 атшын анамыцаква Санчар щхъахъысырта йагвыквстI. Ауат ПсхIвы кыт адзакIьа йчIву Санчара къвтыр ркIырныс рылшатI. Ага абзазагIвчва ашвокьква рыма тшадыркIылта агъа йпшIагылызтIхIва анамыцаква ласдза акыт ркIытI. АзджьакI абна тшылакъарчIвахтI, йгIанхакваз унашва рзырчпатI рабджьар гIащтIарцIарныс.
Сара, саща Мартын, акыт абзазагIвчва Захаров П. йгьи Семененко П. ПсхIвы акыт совет хIызшIырттI. Ауаъа абджьар ззыкIуаз зымгIвагьи гIайззатI. Ауаъа акыт аунашвачпагIвчва хачIвыта хIпахь йдыргылтI: Ар Къапщ айсыгIвчва гIадзанадзыкIьара анамыцаква хIырпшIагылта йашIахIкIырныс. ГIвыджь швокькIи 15 хыкIи хIыквшвауата абджьар хIыларшатI.
Бобров А. йкнига «ПсхIвы амадзаква» апны йгIарбу ПсхIвы абзазагIв йгIагвалашвахраква йгIарылхпI
Анамыцаква бзита йырдыруан Апсны ащхъаква рпны амгIващкви акIылсыртакви. Айсра апхъала ауат туристта йгIайуанта ашIыпIаква ддырдыруан. Ауи апшта, ПсхIвы абзазагIв Щепакина Александра лпны обер-лейтенанткI днашылын шоколад литуата йхIватI: «Апхъала зны швкыт хIангIайыз кIартIоф хъгIакI ъахIбрыфыз ахъазла».
Ащхъахъысыртаква йгIаркIныргаз айсыга пкъыгIваква, Апсны акъральыгIва музей ахъвы
© АгIвдза Наала
1. Август а 27 атшын анамыцаква ПсхIвы йтыцIын Гвыдауыта ахьыла йджвыквылтI. Ачандара йгьи Аацы кытква рахьыла йбгъалуа йалагатI, ауаса хIайсыгIвчва гIарпшIагылтI.

Марыхв щхъахъысырта апныгьи айбащра чвгьаква акIвшун. Асквш 1942 сентябрь ахъа агенерал Леселидзе Константин дзунашвачпагIвыз й-46-хауа ар апхъала йпшцIасын агъа ПсхIвы дтырцахтI йгьи щтахьла днадрыскIьатI.

Октябрь ацIыхъва КIавкIаз асырт хъада ащхъахъысыртаква рпны сду гIасытI. Асы ацIолара гIвметркI йнадзун. Айбащраква акIвырша йамуата йбаргвдзахатI.
Ащхъахъысыртаква афачIвкви ахкви рхъаргылитI. Асурат апны: Ар тшыгIвчва Смыр В., Церекидзе В. йгьи Торюнов Б., асурат Коротков С. йхъихтI, асквш 1942
© climbing.ru
Асквш 1943 январь аквта Сталинград ашIыпIаква рпны йаналадрыхъваша араъа йгIакIвдмыршарныс ахъазла анамыца рхъвква рунашвачпагIвчва райсыгIвчва КIавкIаз асырт хъада йтырдахуа йалагатI. Афронт Апсны йачвыхъарахатI.
СССР рыхъазла КIавкIаз азабакIра апны айгIайра политика йгьи айсра-стратегия магIны ду аман. КIавкIаз гьддмыркIытI, анамыцаква Йаргвану йгьи Аквтанай МарагIайырта акъральква рахьыла йгьрымщтитI; Грозна йгьи Баку рбылчIвпкъыгIва гIацIхыртаква йгьи Амшын квайчIва афлот агылартаква гIархчатI; Каспий мшын йахъыста Иран йгьи Персия дзбжьага йрызцуз акоммуникацияква гьгIацIдмырпштI.
Совет Союз а-Фыр хьзы рквнадыргатI: Чакрян Арутюн, Адамиа Ной, Барцыц Ражден, Ходосов Николай, Бериа Николай, Очаленко Владимир, Дермановский Георгий, Бастанджян Мигран, Сахненко Михаил, Тавадзе Давид, Попков Виталий, Харазиа Владимир, Гарин Борис, Гаранян Ерванд, Редькин Николай, Зубков Иван, Габлиа Варлаим, Кокоскериа Ясон, Кантариа Мелитон, Мелетян Арутюн, Иосселиани Ярослав, Гонтарь Константин.
АчIахIра хьзы Совет Союз а-Фыр ахIагIарала йаквшвауата АчIахIра аорден йанкъвгагIв абгахатI Ванача Иван, Цулаа Иродион йгьи Шушанян Арут

© Автор – Ардзынба Астанда, аредактор – Солдатенкова Ольга, абильд-редактор –АгIвдза Наала, аредактор хъада – Лазба Амина
АгIвыра апны йгIарысабаппI Пачулиа В.М. йкнига «Апсны Абашта айсра ду агIан» йгIалху аматериалква