Адуней апсуа-абаза конгресс

29 МартI 2024
01:11
Дюбуа де Монпере Фредерик:
адгьыл гIвыма йауаз агIвычIвгIвыс КIавкIаз йыла йшабаз
Дюбуа де Монпере Фредерик Апсны йазынарху йсуратгIвыраква абгата йубара ахъазла аэкран ганла йауацIыхта уапшрыквын рыцIа йагъьпI*

Швейцария йауаз, зыжвлала йфранцузыз агIамдагIвы Дюбуа де Монпере Фредерик ХIХ асквшышв асквш 30-ква рагIан хысквша руацIа КIавкIаз дгIахъыкIвшатI, Апсны даъан. Ауи агIамдара ахабар дута йгатI. КIавкIази ауаъа йбзазауа ауагIи дгIарыквчважвауата йгIвыз йынхаракви ауат йрыцу, йара Дюбуа йчпаз асураткви ужвы йъагIадзазгьи ргIальаматра гьымдзтI.
Де Монпере
Дюбуа Фредерик асквш 1798 май а 28 агIан франк бызшвала йъачважважуа Швейцария агIвадахь-мараташварта хъатала йаныргIалу Невшатель кантон (къральквакI унашвахъцIарала йызлашу шта – аредакция ррытаразга) апны дйытI. РыцIа кIьасата Фредерик йтдзахьыз йгIацицIахыз «де Монпере» зныкI агIымстаква йрыуаз (уацIыхъван йрыцхIахатI – аредакция ррытаразга) Дюбуа ткъвым ъатаз йдучвам акыт ахьыз йгIахъыхпI. Датшата йухIвушызтын, Дюбуа де Монпере Фредерик гIаугвынгIвра шатахъу араса акIвпI: Монпере йауу Дюбуа Фредерик.
Невшатель апны
Фредерик йаба Дюбуа Шарль ахвгIахвтра далан. Йан лыхъазла йырдыруа лыхьыз Ларди де Овренье Мари-Анн акIвпI. Дюбуа йсабихъи йчкIвынхъи Невшатель гвал (франк бызшвала йъачважвауа Швейцария амараташвартала йаъапI – аредакция ррытаразга) аргванква рпны йгатI. Невшатель апны аколледж дангIалга амщтахь Фредерик заманкI француз бызшвала арыпхьагIвта Санкт-Гален къала апны дынхатI, уацIыхъван Курляндия (ужвы Латвия йаланакIитI – аредакция ррытаразга) дцан ауаъа сабигIзагIвыта дынхун. Асквш 1829 агIан Дюбуа Фредерик Берлин ауниверситет дыцIалтI, ауаъа ауи йынасып йгIанакIытI ауи азаман анаука йалашарбагата йырпхьадзуз агеограф Риттер Карли агеолог фон Бух Леопольди рпны дапхьарныс. ЙалкIгIата Дюбуа йщаквгылра апны уыс ду йхатI Риттер – география ащата щтIазцIаз, Иран бзита йыздыруаз анамыца апхьахьа. Ауи йакIвпI Фредерик дгIамдаларныс дзыргвышхваз.
Дюбуа йатлас
Дюбуа де Монпере Фредерик КIавкIаз йапхъахауата асквш 1831 агIан дгIайтI. ЙлахIвараква, йбаз зымгIва, сквшквакI руацIа йазикIкIыз агIахIвахраква ауи цтомкI йнадзауа «КIавкIаз агьагьарала, ачеркескви апсуакви, Грузия, Армения, Кърым рпны агIамдара» алацIара йаницIатI. Ауи анхара йара Дюбуа йнапIыла йгIвыз асуратквала йалу атласгьи ацпI.

Дюбуа йатлас ужвы йгIауауырныс баргвыпI. ЙаъаркIвата йырдыруа ауи ахэкземпляркI ракIвпI – ахпагьи музей экспонатпI. АзакI Москва, Россия акъральыгIва библиотека йаъапI, азакI Санкт-Петербург апны йгIаныршу Россия акъральыгIва география жвлара йрымапI, азакI Геленджик къала атурых-штадырра музей апны йщтIапI. Дюбуа де Монпере йатлас ауи азаман агIан КIавкIаз алаща йалыргата йгIазырбауа акартаква, КIавкIаз ашIыпIаква рквпшыра гIазырбауа сурат 70 райхIа алапI, ауи азаман йаъаз архитектура чвахъабагаква рхабар щарда аншвалтI.
КIавкIаз апны
Асквш 1831 агIапын Дюбуа Россия дгIайын зынла Кърымла йырхаутI, ауаъа дтыцIхын Лагъь КIавкIазла дцатI. Ауи аурышв айсыга хъвыхI даквчIвата Амшын КвайчIва йатшпынчIвалу КIавкIаз ашта аурала дгIамдатI, ауи амщтахь Тифлисдза ГIвадахь КIавкIаз амараташварта штаква дгIарыкIвшатI. ЙгIамдара йгIаликIгIаз йынхара ауи Франция апны йгIацIищттI, ауи ахъазла уацIыхъван афранцуз география жвлара рхьапщ медаль гIайырттI. Ауи Швейцария апны Невшатель академия археологияла акафедра унашва ахъицIарныс данарыхвиттI.
Згвы лахIварала йырчвыз ауысагIв
Зджьара йгIанымхауата йджьащахъвапI Дюбуа Фредерик Апсны ахъазла йгIвыз зымгIва: ашвапхаква ъагIайгуа, ашIыпIаква ъагIайырбауа, йлахIвараква ъагIахъитIуа агIахIвахраква. Апсны апны ауи йгIамдара Гагра ахьыла йджвыквицIатI. Атенгьыз дхъыта ари ашта данапшуаз ауи асквш 1825 агIан Сенат гваран апны тшангIащтIырх амщтахь арыла йгIатыргаз адекабристква рылахь дазхъвыцуан. ЙгIвыз асатырква ауат йгвы шрызрыцхIу гIадырбитI, даргьи уысазшва урыпхьитI:

«Ари йапшу алахъвгIахъасраква рагIан угвы алахIвараква йдырчвитI. Уылаква нашхыйаракIгьи гIарыцIамылуа тшапызщылуа ащхъаква гIарпшыхвитIта азакI азакI йаквгылхуамцара сыла йхъгIву ахъыквква йрызцауа атеррасаква рпны йгIашIаситI; рхьшвашвара гIауыдсылуазшва йубитI ащхъаква рщапIква зыжьорала йхъызгIвауа сквшышвпхьадзара зхъыцIуа абнаква (ащхъаква рщапIква зыбыгъьква йачIва бабата йалагылу швчIвыла, гъьацала, джьчIвыла йхърыспI, ахъыквква амзагIвква йцIаркIитI), ауат уыла зайхIвапсауа апсабара рахIагьи апхъанчIви фгIвы ахъдрыхIитIта адуней ангIанша уахьчIва акIвызшва уыла йгIацIаржьитI; йшуараз амш алгауата амара Фетида лыкIва йанталхуа асахIат йласу азефир хьшвашва улахIвараква гIанарыцIста йычвхыз упхызква ангIанаршIыхахуа, амараташван йгIанарыкъапщыз ажвгIванд адзы йгIаткIкIгIауата агIвычIвгIвыс дыззынадзара йтахъу мадзаквакI йрапшу ахвага чIвырква ангIаначпауа, амыз атенгьыз анахьани ахъатала тшгIащтIнахта адауышвари агвалакви рсахIат бжалащцарата йачпата йчваду йара акIкIара ауаъа йангIалнахIвауа – ауи алахъвгIахъасра атолкъвынква йрыквхринауа ахъвыхI тшгIахъурыхIвата ауатква уанырпшуа – абарауи акIвпI «зынгьи йалымганда» – ззухIвуш апхыз!.. Уа задгьыл йгIатырцаз арыцхIа! Насып уымапI Гагри ауи акъала абльынкви рыцIа-рыцIа тшучвдрыхъарумца КIавкIаз ащапIы апны агIылахIва йгIалукIгIауа бжьагIа хвыцта йшцауа убузтын. Йуаргвану ауагIа урылалхындзкIьара уымгIвайсра ашIамсргIатI!»
АпхъанчIви псабара йылагылу Анчва йтдзы
Абар Дюбуа де Монпере Фредерик Пицунда атшпква дырзынадзатI. Араъа ауи зунашва йызнымкIва йгIахьаз апхъанчIви кьльиса йымаджьащахъвадзата дапшитI. ГIальаматпI агIамдагIвы Пицунда акьльиса йыла йшабаз шгIайхIвахуа:

«ХIара пщырцата йчпу йагIвщщаз абльын йалачпу йбжарыхъвашу агвашвла хIгваралитI. Абар сара йыздыруата йаъаз зымгIва здурали зпшдзарали йгIарылхIвауа атыдзрыхъваша салактапшитI. Сара ауи ахабар ажвала йырзымхIвауата йгIасархIвхьан, ауаса сылаквала йанызба лахIварата йгIасыланацIаз закIгьи йгьузашIырпшуашым – Апсны апхъанчIви псабара апны араса угвы зхвгIауа, хъацIара гIазныпщуа ауыхваща джьауымщушта йгьаъам».

Дюбуа де Монпере акьльиса ачпаща закIгьи агIвйымщтуата дгIаквчважвитI, ауи Византия уыхващата щаквйыргылитI, «Рим уыхваща» – хIва йапхьауатагьи йхIвитI, Европа йаъу акьльиса дуква йыршIйырпшитIта араса йгIвитI:

«Пицунда санаъаз акьльиса ужвыгьи йузыгIащаквыргылхуашта йаъан; абльын агIвщщари ац ангIахыс йарыкIынхIаз акви зыкв гIатагIврыз анашыларти ракIвын атдзы дертта йамаз, ауатква ракIвмызтын акьльиса абгаркIван».
Баслата адзхъа
ТшытракI анцIы гIапсара зымдыруаз агIамдагIвы Согъвым атшпы днадгылитI. Согъвым адзбжьага ауи азаман аквпшыра гврыдзган. Дюбуа йакIвпIта – ауи зажваква йрызсакъуа дгьрыуамызтI. Задгьыл апсабари апшдзаракви рыхъазла ртшхъварамкIва кIара згIара зтахъым Дюбуа йгIвуа дапхьарныс йгвы йачвымыгъхушзапI, ауаса ауи дангIвуаз заджв йгвы шихвгIуш гьакIвмызтI дызщтаз – ацIабырг шгIайырбуш акIвын.

«Акъала амарагIайыртала акIадзаква рщапIыдзи уахьчIва карантин ъагылуи рпныдза верстакIи бжакIила тшызрауыз ари агъвгъвара шабгу тдзыли тйыртали йхърысын. Согъвым ауи агIан уагIата цынызкьыгIв бзазун. ХIахъвыла йхъыркъьаз адзыщтраквала Баслата йгIатыцIуаз адзы акIьадыгвква рахьыла йамцIыцIуан; ауи атенгьыз йъалачIвауа апны атрыкв хъвыхI хвыцква рыхъазла кырбыджьла йхъкъьата дзцарта рчпата йаъан. Ауи апхъанчIви Согъвым йауата ужвы атыдзкви мгъыла йалайыз, атIура йцIанакIыз аурамкви рыщтаква ракIвмызтын закIгьи гьгIанымхатI; акъала амшын ахьыла йызхчуз абльын тшыт-тшытта акIвпI йшгIащаквхаз; амшын йашIамсуа атолкъвынквала ауи цIнаджвджвгIитI; нышвкъварала йчIыгвхаз адзыщтраквала дзы гьцахуам; акъала злакIвыршу андакь ачIвыла тапIлауамцара йъарчвыз аъапI; тынчта йзымцахуа Баслата пслымдзхитI, апхынквта агIан ауи йгIахъыцIуа абах афгIвы ауи аъара йымчыпIта ари адзатшпы апны аурышвква йырнапIыцIу адгьылква йрыуата Поти йгьи йшйыху Николай йкъала рымщтахь Согъвым азгIваква рахIа йъамчу шIыпIата ухIва ауаштI. УагIа швкIгIвы йнадзауа агарнизон ачмазагIвра йагитI. Йара акIвпIта, Баслата адзыщтраква дрыцкьата йгIаншаз апслымдзквагьи тадырбазарквын Согъвым адзатшпы шабгу апшта шIыпIа згIвадахушын. Ауаса дызда ауи уыста йызкIуаш».
Диоскурия азыпшгIара
Дюбуа де Монпере Фредерик Апсны апны зхабар дута йгауа, хIэра апхъала VI асквшышв агIан аурымква йдыргылыз апхъанчIви къала Диоскурия ъанызгьи щаквйыргылырныс дащтан. Ауи дшхъвыцуазла, ауи йара дъаныз Согъвым-къала уагIвста амарагIайыртала унаскIьарыквын акIвзара атахъын. Абар Дюбуа йгвы йгIанагуаз:

«Йджьаущушта йаъапI Диоскурия гIанзыршаз Милета къала абзазагIвчва Апсны апны рахIа йдуу адзыгIв Кодор атшпы гIалрымхуата акъраль ауацIа йхъарамкIва зхъа гIаджвыквызцIауа адзыгIв хвыц згIалырхыз. АшIыпIа абзазагIвчва ауи йырзацапшта Искурия-хIвагьи, Цхузамели-хIвагьи, Мармар-хIвагьи йапхьитI. Ауаъа акIвпI йъаубауа апсуа кытквакI зцIачIву абна пшдза дуква йхъыргIвауа атыдзхъшвалква. Араъа йгIайуа ашачIвква, аджьчIвква, арашвква адгьыл сквшызкьпхьадзара зхъыцIуа йагIарийызшва йубитI. ЙджьахIщара затахъыйа аурымква рахIа йбайаз рколония араъа йгIандыршата агьагьара бльынлагьи йъакIвдыршаз? Ауаса ужвы, йшаъула, агIвычIвгIвыс арат ашIыпIаква ныйыжьтI, момкIва анчва задгьыл тшазрыпщауа адгьылрхарджьыгIв йапшта апаштахIыгIваква дырзаъума? Арат агъвгъваракви ащхъакви хъызгIвауа анцIрала йгIайуа абна жвпIаква анубауа, хъарата йыгIвуа йымцыру адзытшпы уанапшуа ухъа йгIанагумищтI атурых агара ъадрыцIсыз, алокIкви ахабарыжвкви рапхъанчIви адгьыл, ауыжвгIанчIвира ахъа ъагIаджвыквлыз акъала дуква ргвашв угылата… ЙабацахищтI ари аджьанат згвы анзырчвгIуз ауагIа?»
Самырзакъан
Апсны апны йгIамдара Дюбуа Самырзакъан (ужвы Апсны йаланакIуа Гала район – аредакция ррытаразга) апны йалйыргатI. Ауаъа ауи апсуа ахIы Анчабадзи аквырджь ахIы Дадиани йгIарызбжьашваз амакIыра даквчважвитI:

«Асквшква 1932, 1833 рагIан Самырзакъан йашIамсуата хIвынчIара ъаншуз тыпын. Абар ауи ахIвынчIара йашвхIаусыгIвахаз. Зны Дадиан Леван, уахьчIвала Мингрелшта апны хъара зкIуа ахI, йыжвыз агIвдзы дангIацIанаршы йыцыз ахI Анчабадзе уыскI ййырхара йтахъхатI, ауаса ауахьауи ауи аурышв ры йрылу афицар йыхъазла хъарпудрата йпхьадзан йгьйымуытI. Дадиан дгIахънапылын ахI дйысра йтахъыта алаба дамцIастI, ауаса ауахьауи тшихчарныс йакъама гIатихтI. Ауи Дадиан рыцIагьи даргвыжвкIын йтара дтыцIтI. Зща гIашыз Анчабадзегьи йакъама Дадиан йахьыла йауищттI, ауаса, Анчва йбзирала, дгьйыквымшватI. Ауаъа Дадиан йуагIа гIазшIиттI, Анчабадзе ддйыркIын йбагъьатакI дтадйыррчIватI; Анчабадзе ауаъа дырдан Самырзакъан апны тшидзахтI, йаргьи ауи Дадиани йыхъазла щахахыртата йчпатI. Цебельда абзазагIвчвагьи гIайцхърагIарныс йгIазшIитын ауи дашIамсуа Мингрелшта дагвыквсуа, йашвихIвауамцара ахI Дадиан дызлагIайпшIагылуаш къару йымахымкIва дичпатI. Ауи агIан Дадиан аурышвква тшырзынайырхан Самырзакъан амажа хъвыркIылта Анчабадзе йагвыквсраква ашIаркIырныс дрыхIватI».
«КIавкIаз ауат йрыгIварапI»
Дюбуа йынхара уанапхьауа йызнымкIва уанйитI ауи апсуа ахIчва гвымхата дъарыквчважвауа, ауат прагыла шрымам, «абна йгIалырдазшва йшаъу» ъайхIвауа. Автор апаштахI Россия араъа абзазаща тамамта йщаквнаргылзарквын шбзихушыз дазхъвыцуата йгвгIанаграква щардала йхIвитI. Абар агIамдагIвы ХIХ асквшышв 30-хуз асквшква рагIан йгIвуа:

«Россия амарагIайыртала хвгIахвтра мгIва анхъыртIра Апсны ласыта атшауацIыхра амгIва йыквгылуаштI. Ари йнаспынтшу акъраль апны амамыр щаквгылуаштI ауат ащхъагIвчва, абжьасква йрапшта йанакIвызлакIгьи Апсни Мингрелшти рахьыла йгIапшцIасырныс йхIазыру Цебельда ахIаджьратква унапI багъьа йгIацIаукIта йщахъуырчIвалырквын. Йайшысу йгьи йкъвльейу амгIваква анайаура акIвпI Россия КIавкIаз йара аунашва йаназгIацIанакIуаш, КIавкIаз шабгу дара йшрыгIвару ачеркесквагьи йанакIвызлакIгьи цхърагIара йрызгIайуаш аййщчвата йшрыму здыруа, ауи йгIалцIла зкъару йаргвышхвауа апсуа ахIчвагьи рчвгьахараква аназашIанарысуаш».
Аъадаб ауысла
Дара йгIальаматпI араъа йщаквгылаз абзазащи ъадабта йынкъвыргузи руысла Дюбуа де Монпере Фредерик йгватраква. Асас заъара хвы йыкву йаквыргIапста чвгъьы йзырщуаштI, йгIаликIгIитI агIвымакъраль гIащтийыгIв. АгIамдагIвы йхIвахуан асас чаражврала йпылра йахъазымкIва ларпшрагьи шизадыргылуаз, ларпшыга хъадата йаъазгьи агIахIвракви акIвашаракви шракIвыз:

«АкIвашара ашIаурыста агваран угIатыцIхырныс пхащара дупI. ЙызнымкIва йсырхъвыхтI агIахIвгIвы ауатыкв ауйымщтра ахъазла къарута йрыдзуаз. Зны генералкI пхIвыспакI агIахIвра далалырныс длыхIватI; сахIаткI аъара ауи апсуа чкIвынкI дйыцгIахIвуан, тшгIатылххуа лыпкъ саща гIалырбауа, йлыцгIахIвуагьи дылрыгIапсара лтахъыта, ауаса ауахьауыгьи дгIалахара гьитахъымызтI. ШIахъа прапса атарала лшIахъа хъызгIвуз акIас зхъаз апхIвыспа псып лзымхъахуа дцатI, лщапIква лыцIакъвалуа, уыжвжвы дмахуаштI – ухIвушта дазынадзатI. Агенерал ауи дылхъгвжвайгIан ачкIвын дйыхIвауа-дйыпхьауамцара тшгIалайырхарныс дадйыргылтI».
КIавкIаз агIамдагIвы
Дюбуа-гIамдагIвы Апсны ауи азаман агIан аъаща йазынархата хвду зму атурых, агеография, атопография хабарква гIанижьтI. Ауи йхъвыцщакви йгвгIанагракви анымччву, йанахърыкъьу ншалитI, ага ауаса йаъазтынгьи ауи агIамта Апсны шаъаз здырра зтахъкву рыхъазла ауат гIальаматра ду рылапI.

Дюбуа де Монпере Фредерик КIавкIаз апны асквш 1834-дза дгIамдатI. Йынхараква ангIацIищт амщтахь ауи Невшатель апны академия дапрофессорхатI. Асквш 1848 академия анхъыргIвах Дюбуа археология тшайттI, Невшатель йаргвану Крессье шIыпIа апни афранцуз коммуна Коломбье апни археология пшгIараква акIвйыршатI. Ауи акIвымкIвагьи ауи Невшатель акьльиса хъада атурых ййырдыруан, йынхаракви йазикIкIыз апкъыгIвакви Цюрих абиблиотека согIата йриттI. Дюбуа йхъатачIв бзазара ауысла хабар дукI гьгIанымхатI. Ауи сквш 51 дыртата Невшатель йаланакIуа Пезе шIыпIа апны дпсытI.
Left
Right

Атекст згIвыз – КапIба Арифа, асуратква агвынзыргIвыз – АгIвдза Наала, аредактор – Солдатенкова Ольга, аредактор хъада – Лазба Амина