Адуней апсуа-абаза конгресс

28 МартI 2024
11:35
Согъвым ХIХ-ХХ асквшышвква анагIвысуаз асхъан
Амара датша зджьара йапшымкIва йъацIалхуа, адгьылрасаква ъадрыдзуа акъала
Согъвым, Апсны акъала хъада зтурых сквш 2500 гIацIанакIуа апхъанчIви къалапI. Ауаса йаъазтIхIва ауи абзазагIвчва бзи йырбауа архитектура квпшыра щаквгылищтара ауи апш щарда гьцIуам – ХIХ-ХХ асквшышвква анагIвысуаз агIан акIвпI.
Согъвым атурых ахъа сквшгIвынызкьи бжакIи рапхъала, апхъанчIви урым къала Милет йгIатыцIыз адгьылкIыгIвчва Согъвым дзбжьага атшпы йангIаквыл агIан йгIаджвыквлитI. Ауат араъапны акъала-порт Диоскурия дыргылтI. Атурых йапшымыз агIамтаква рагIан ауи Рим, Византия, Генуя, рыцIа кIьасата Трыквшта рунашва йацIан.
ХIэра йапхъахуз асквшышвква рагIан йащтацауата йыншаз адгьылцIсраква йгIарылцIла апхъанчIви Диоскурия йшабгаз ухIва йауашта адзы йыцIалтI. Ауаса акъала алагъь дзакIьа адзы йхънамгIвауата йгIанхатI. Абарауаъа акIвпI Рим архъвква ъандыргIалыз Себастополис багъьата ъадыргылыз.
АтурыхдырыгIв Агвмаа Анзор йгIвыра «АпхъанчIви Согъвым» апны йгIвитI:
«Согъвым – турых зпщылу къалапI. Ауи ъагылу апны йпасу антика йаланакIуаз акъала гIанымшаскIва апсуаква къала квпшыра змаз рбзазарта Акъва (ари Согъвым ахьыз ужвы йъагIадзазгьи апсуа бызшва йгIалахатI) гылан, ауи атурых рыцIагьи йхъару апхъанчIви гIамта йазцитI».
Асквшышв квтаква рагIан атрыквква Себастополис багъьата ахьыз Согъвым-Къала – хIва йырпсахтI. ХIара хIымшквадза йгIащаквхатI апсуаква ари атып апхъанчIви заман йгIашIарышвта йызлапхьуз – Акъва. Аквырджьква рапхъанчIви гIвыраква рпны акъала-багъьата ахьыз Цхум-хIвагьи уанйитI. VIII асквшышв агIан ауи Апсуа паштахIыгIва йаквтакIта йаъан. XVI асквшышв йгIашIарышвта XIX асквшышвдза Амшын КвайчIва йатшпну КIавкIаз ашта Осман йгьи Россия империяква разыгIальаматраква ъанадзуз адгьылква йрыланакIуан, ауат ауаъа йызнымкIва айсраква гIаларгун.
XVIII асквшышв йцIыхъвахуз апщбачIв угIалагата Согъвым-Къала багъьата махъарыхъвара змаз апсуа ахI Чачба-Шервашидзе Келешбей йуысхартан. Ауи йкъраль ахъа йахвитызларныс йгвалан, Трыквшта ахъпшылра йангIацIидагьи ауи гIайдахIвын. Ауаса асквш 1810 агIан, Келешбей данырщы амщтахь, Апсны Россия йаланакIтI, Согъвым абагъьата апынгьи аурышв рхъвква тшандыргIалтI.
Асквш 1830-ква рагIан Согъвым абагъьата амарагIайыртала амшын атшпы апны йдучвам кыткI гIачIватI. Ауи апхъапхъа хвгIахвтырта портта йаъан, уацIыхъван йара абагъьата ахьыз нкъвызгуз порт къалахатI.

Согъвым ауи агIан йдууым, зтыдзква райхIара мшIыла йуыхваз къалачкIвынта йаъан. Ауаса ауи агIангьи ауи йбайаз агIайыраква, йалкIгIата жвпIата йларцIаз арозакви апсыгъкви, агIамдагIвчва йджьарщун.
Асквш 1866 агIан Согъвым Апсуа ахIыгIва атарала йгIандыршаз Согъвым айсра округ йауысхарта квтахатI. Акъала тшауацIнахуан йгьи йазхIун, ауаса ХIХ асквшышв ауацIа ауи йызнымкIва йырхIвынчIатI йгьи йдрыхъвашатI.
ЙалкIгIата Согъвым зарар адзатI асквшква 1877-1878 руацIа йакIвшаз аурышвкви атрыквкви йцIыхъвахуз райсра агIан. Акъала йтыцIхуаз атрыкв рхъвква ауи рсачIтI. Трыквшта йрылата йъайсуаз ахъазла апсуаква адзы йатшпныз аштаква – Согъвымгьи рылата – йыртыцIныс йазадырцалтI. Зкьы 50-гIв раъара Трыквштала йхъыстI. Апсны ауацIала кыт щарда мцырахатI, Согъвыми ауи агьагьаракви рпны ауагIа цIагъарахатI.
Аратква ншата тIакIв анцIых агIвгIвы Чехов Антон Павел йпа йыгIвзакI йзигIвыз асальамшвъа апны Апсны акъала хъада ахъаз араса йхIвитI:
Аратква ншата тIакIв анцIых агIвгIвы Чехов Антон Павел йпа йыгIвзакI йзигIвыз асальамшвъа апны Апсны акъала хъада ахъаз араса йхIвитI: «УахьчIва щымтищтара Согъвым апны счIвапI. Апсабара ухъа аланагауата угвгьи пнатшуата йджьащахъвапI. ЗымгIва локIкI йагIвызата йшIыцпI, уыса азыуыгIвра утахъхитI. Аэвкалиптква, ачай кыбква, акипарисква, акедрква, апальмаква, атшадаква, адзычваква, акIамбыщква, хъвачва зму акъырльуква, йхъадахугьи – ащхъаква, ащхъаква – хъагьи цIыхъвагьи змам… Уыжвжвы абалкон сыквчIвапIта аныла-арыла йнасгIасуа, ларпшра йгIайыз акапуцинква рапш йгIвычу апсуаква сырпшитI, амгIва ухъыста амаслинаква, акедрква, акипарисква ъагIайуа бульварпI, ауи уагIвсхта йчIыхв-аквыршву атенгьыз наубитI… МыззаджвыкI Апсны апны сбзазазарквын ухъызхуа локIта швбжакI раъара зыгIвуашзарын. Кыбипхьадза, ащхъаква рпны хвагипхьадза, атенгьыз, ажвгIванд рахьыла асюжетква зкьпхьадзарала йгIаупшитI. СзачIвгьигвымхашIымхайа сара сурат ззымыгIвуа».

«Асквшква 1875-1890 руацIа йгIву асальамшвъаква», Чехов Антон Павел йпа
Йымцырахаз апсуаква радгьылква асквш 1880-ква рпны йгIашIарышвта агIакIыгIвчва гIаргвыквибагатI. Асквш 1897 агIан Россия апны йапхъахауата йакIвшаз абзазагIвчва рахъгIвылгIара йшгIанарбазла Согъвым апны уагIата 7998-гIв бзазун, ауат йрыуата аурышвква 1685-гIвы йнадзун, амегрелква – 1522-джь, аурымква – 1083-гIвы, апсуаква – 144-гIвы. Ауат ракIвымкIвагьи араъа йбзазун атрыквква, армальква, аперсква, аполякква, анамыцаква, аэстонква – зымгIва шалу уагIахъа 20 райхIа йгIарылцIыз. ТшауацIырхуан йадыркIылуа агвыпква руысква нкъвызцуз – акьльисакви апхьартакви зыргылуаз, акъала аунашвахъцIартаква рпны алхраква йрылалуаз – ауагIахъа жвлараква.
АуысагIв Мандельштам Осип Согъвым «аджьабара, атутын, йфгIвырчуа агIайыра шшаква» йрыкъалата йхIватI. «КIавкIаз ахIарыфба анууырдыруа арыла угIалагара атахъыпI – араъа ажвипхьадза «а»-ла йгIалагитI»

Мандельштам Осип, «АгIагвалашвахраква. Азаман адауыш»

XIX – XX асквшышвква анагIвысуаз Апсны апны ацитрус гIайыракви уызгIвымсхыз атутыни ъагIадырйуаз аштаква гIаншатI, ауи ахвгIахвтрагьи аэкономика шабгугьи ртшауацIыхра мчыта йгIанарыцIстI. Асквш 1893 агIан Согъвым апны хвгIахвтыртата 130 раъара нхун. Ауи йгIалцIла ауыхвараквагьи зны йапшымкIва йщардахатI. АхIаракьатчпагIвчва байаква ХIХ асквшышв ацIыхъваква рагIан аткванква, асасыртаква, атыдздуква дыргылуан, ауат уахьъаршIапшуазла абалконкви агалереякви рыртуан, апшцIаква рпны къви рыжуан. Ауи агIамта акIвпI Согъвым ужвы йъагIадзаз хъардугата йаму архитектура квпшыра анайау.
Абари – Паустовский Константин йкъальам йгIацIцIыз ажвала йгIву Апсны йасуратпI:
«АцIлауатра апны, апещ адзхъа дудздзата акактусква, абананква, амандаринква гIайитI. Ахъышв укIылпшырквын – атенгьызи (араъа амара датша зджьара йапшымкIва йыцIалхлитI) ащхъаква хIагIа чIыхв дукви убитI»

«АгIвадахьыла тшаущтра»

Апсны акъалаква Европа апны акъалаква шыруыхвуз апшта йлыхын. Архитектура апны ауи агIамта Европа назахвыз модерн нархара рыцIа йщардан. Уыхвага пкъыгIваста рахIа йгIадрысабапуаз кырбыджь, хIахъв, цемент, айха ракIвын. Аквква зхабар дута йгаз марсель цIыквла йхъыргIвун.
«Апельсинква рфгIви йдрыдзуаз адгьылрасаква рфгIви алалуан, агIвадахьыла йгIасуаз апша атропик цIлауатраква рыжвпIара апны абаракъ къапщква дырбрыбыруан, зхъа зчIвыхым атшыгIвчва алацIыруа хъамкIых хIахъвыла йчпу амгIваквала йыгIвуан. Аквашуа пха пщырхIала йгIакIачIвун, араъа йгIадырйуа атутын афыгIв пшдзагьи ачартаква рхъышвквала йгIачуан».

Паустовский Константин «АгIвадахьыла тшаущтра»

АгIвгIвы Паустовский Константин Согъвым йапхъахауата асквш 1922 февраль агIан дгIайтI. Акъала ауи «швыга зигIвала йалапсата йгьи бызшва щардала йалата» йбатI. АхIаквква расачвала мца ртарцIун, абазар ачартаква рпны арызкъы расашшала йырмацIауан, йгIаликIгIун агIвгIвы. Акъала йгIайыланацIаз алахIвараква Паустовский уацIыхъван «АгIвадахьыла тшаущтра» хабаргIвыри «Ахьапщ уасчва ъагIарауыз» бзагIври рпны йхIвахтI.
XIX асквшышв ацIыхъваква рпны йгIашIарышвта Согъвым хвгIахвтырта къалата йгьи портта йахъазымкIва псабара курорттагьи тшауацIнахуа йалагитI. Асквш 1898 агIан Москва апны йакIвшаз Россия зымгIва айъазагIвчва райззара ду апны ауи зрапхIаква зхьуа рыхъаз йагъьу айъазартаква йрылапхьадзата ахьыз рхIватI. Асквш 1902 агIан апрофессор Остроумов йгIаджвыквцIарала Согъвым апны чварта 35 зыгIвназ чмазагIвтара гIахъыртIытI, ауи аргванква рпны асанаторийква дыргылтI. ЙалкIгIата апшдзарала уыла хънахуата йаъан йбергьльыз аурышв бзихагIв ахI Смецкий Николай Гвыльрыпщ апны йыргылыз асанаторий: пщбата йаквгылаз атыдзква лифтнадзара рыман – ауи агIан ауи апш уъанйушыз мачIдзан. Смецкий йсанаторий ауи агIамта Европа апны йагъькву йрыуата йырпхьадзун.
Асквшква 1905-1907 рагIан Апсны апны нхартата пщышв раъара нхун. Ауат йрылан абнапкъыртаква йгьи Согъвым апны йаъаз акырбыджьчпартаква, атшыгIвралагартаква, айхапкъыгIвачпартаква, ахвшацIрычIвартаква. РмагIныла лкIгIара рымата йаъан аэфир шшаква ъадрыхIазыруаз азаводква, ауатра-цIлауатрархарджьыртаква, агIвдзы, аркъа, лимонад ъарчпуз йгьи аминерал дзы «Анкара» ъатарчвуз азаводква.

АнхагIвчва рынхаша хIакъ квтанайта гIвсомкIи апасыкIи йнадзун. Ауи агIан йапхъахауа асорт змаз ачIахъва афунткI пщкIапIикIакIи бжакIи ракIвын йызхвыз, щамкъжьы фунткI – 17 кIапIикIакI.
Акъала апны акультура бзазара рыцIа-рыцIа тшауацIнахуан. ХХ асквшышв ахъаква рагIан Согъвым апны хтеатркI аъан: Алоизи, Самуриди йтеатр йгьи Александровск парк апны апхын театр. «Колхида», «Согъвым абгъьыц», «Согъвым ахабаргIвоу» газетква гIацIцIуан.

Асквш 1912 агIан акъала апны жвахапхьартакI нхун, ауат йрылан аурым, аурышв, армаль, аджьут апхьартаква, апсуа сабиква рыцIа йъапхьуз Ащхъа апхьарта йгьи Аквырджь гIальма тшауацIнарыхрала ажвлара апхьарта.
: Согъвым ХХ асквшышв ахъаква рагIан йшаъаз хIанйитI агIвгIвы Абасс-оглы Адиле лбзазара дъаквчважвауа лгIвыра «Йсхъаштылныс гьсылшум» апны. АхвгIахвтра йгьи акурорт къала йапшым ауагIахъаква йгIарылцIыз ауагIа йырцрита йырпхьадзун. Чернявский йхва (Согъвым апны хва, апсуаква Самаата-рху – хIва йапхьитI) апны Москва, Санкт-Петербург йауата Согъвым тшпсщара йгIайлуз абайаква ртыдздуква гылан. Акъала аурам хъада Георгиевская (ужвы АйгIайра аурам) апны йбзазуз ащардагIв урымын – Согъвым апны рахIа йщардагIвыз йгьи зуысква рыцIа йащтацуз ахIаракьатчпагIвчва. Акъала абзазагIвчва рахIа бзи йырбуз тыпта йаъаз йара уахьчIва апшта адзытшпурам акIвын.
Абасс-оглы Адиле
«Араъа агъбадгылырта адзхъа атолкъвынква рпны йхъдзцалуан атенгьыз гIамдараква бзи йызбуз ауагIа амшын йызлалауаз акIьанджьа щарда. Адзытшпурам аурала йалагылаз аквчIвартаква рпны амшын йгIахъыцIуа, ъазагIва злу ахIауала йпсыпнкъвгауа йгьи йнасгIасуа ауагIа йырпшуа тшпсырщун рыцIа йнаскIьахьу ахъачви апхIвыскви».
Акъала апны йъакIвызлакIгьи ачайыжвыртаква, акофыжвыртаква, абильярдасыртаква щардан. Ахъачваква нард йасуан. Ачайыжвыртаква рпны аиранква нхун, акофыжвыртаква рпны – аурымква, атрыквква йа армальква. АщапIыланыкъвартаква рпны жьора зхъадзгылаз айшваква гыланта атйыгIвчва хъагIара хьшвашва, амарагIайырта къральква рхъагIараква, ашвырква, ажвчIв хьшвашваква уызгIадрауан. Йара араъа жьы, адгьылраса, бнараса дрыдзуан.
«УызладжвылцIуа ащапIхъацIаква амаль амамкIва ачва йгIалхзара йа лакла йхъгIвазара атахъын. Ахъачваква ауабчва йгIалху ашляпаква нкъвыргун, апхIвысква – ашляпа цIагIвква, азджьакI рлактаква прапсала йхъыргIвун. Агъын уахъ хьшвашваква рагIан акъала абзазагIвчва азаджв азаджв йпны йайззалун. Ахъачваква нард, шахмат, домино, квазыр йасуан. Хабар щарда рхIвун, апхъазаман гIаргвалашвун, аспектакльква, акнигаква йрыквчважвун. ХIара асабиквагьи хIшIаква ахърыхIа ауат хIрыздзыргIвуан. Айшва йанакIвызлакIгьи кофе, хъагIара, швыр, раса ыквын».

Абасс-оглы Адиле «Йсхъаштылныс гьсылшум»
Акъала гIвбата йагIвызшуз Басла дзыгIв аурала апсахъваква гIайуан йгьи акIьанджьаква ргылартаква аман. АдзыгIв пслачва щардата йтан, асквш шабгу – йамгIангIамтазлакIгьи – араъа апсалачвакIыгIвчва убушын. Басла атшпква рпны аткванкви базар хвыцкIи нхун. Ауи акъала ахъвы ауи агIангьи уахьчIва апшта ЦхIа къапщы-хIва йапхьун – акъала агIвхъвыкI апызщылуа ацхIа ачва йгIахъыхта. Йара араъа йаныргIалын ачIахъварыдзыртаква, ачайыжвыртаква, акофыжвыртаква, ачартаква.
Акъала йалахIун йгьи тшауацIнахуан, йаргьи йтынчу, йангIалуа, зымгIвалагьи йабанархъауа бзазартата йцатI. ЙагIвсыз асквшышв 30-хуз асквшквадза Согъвым уагIахъа щарда ъабзазуз, атутын тлапIи абульваркви йдрыдзуа адгьылрасакви угвы йгIатазыршвуз хвгIахвтырта йгьи курорт къалата йаъан.
Атекст автор – Ардзынба Астанда, абильд-редактор – Авидзба Наала, аредактор Солдатенкова Ольга, аредактор хъада – Лазба Амина