Адуней апсуа-абаза конгресс

29 МартI 2024
10:39
Алоизи Иоаким Согъвым апны йгIанижьыз атынха
СынчIва сквшы 165 цIитI ХХ асквшышв ахъаква рагIан Согъвым апны йзакIымкIва атыдз пшдзаква зыргылыз асатучпагIв-чыльархарджьыгIв, абзихагIв Алоизи Иоаким дгIадрийищтара. Ауат атыдзква рыуа йгIащаквхаз азакI Апсны Республика атурых-гвбайара тынха йачвахъабагата йырпхьадзитI.
Согъвым абзазагIвчва Алоизи йтдзахьыз щардала йыргIалитI, йауа ухIварыквын акъала апны Алоизи йтдзы аъапI, щардагIвы Алоизи йтеатр аунашва рдыритI, ауаса ауи атдзахьыз зчIву ймагIындзу здыруа ауи апшта йгьщардагIвым. АчыльархарджьыгIв, йапхъахауа агильдия йрыланакIуаз асатучпагIв, абзихагIв Алоизи Иоаким Михаил йпа асквш 1854 агIан Киев апны дйытI. Ауи йыжвла Франция йауан йаргьи йдунейпшыщала Рим акатолик кьлиса йацикIуан. Ауаса йара Алоизи дурымта тшипхьадзун, Согъвым апны ХХ асквшышв ахъаква рагIан йгIандыршаз Согъвым аэллинква (аурымква) рыжвларагьи далан.
Асквш 1901 агIан Алоизи Иоаким йтгIачвагьи – йхъапщыла Сулханова Нина Евсей йпхIи йпачваква Михали Георгийи – йыцта Согъвым йбзазарныс йгIайтI. Апхъапхъа ауат акъала апны дара йырчIвыта йъабзазушыз гьрымамызтI, ауаса ласыла Алоизи йакIвпI Согъвым апны йпшдзадзу атыдзква руыхвара ахъвдаквызщтыз. Йара ауи асквш 1901 агIан Алоизи амшын атшпы, Михайловская зхьзыз адзатшпурам (ужвы АмхIаджьырква рдзатшпурам – аредакция ррытаразга) апны адгьыл йхвгIитIта гIвтдзыкI йыргылитI, азакI «Жан йагъьу йжакIьасартахитI», азакIгьи «Биржа» ресторанхитI. РыцIа кIьасата, асквш 1911 агIан, ажакIьасарта адзхъа Алоизи гIвбата йаквгылу ахъагIарачпарта «Голландия» йыргылитI. Ауат атыдзква ужвы йгьаъахым: ажакIьасарти аресторани асквш 1914 агIан «Сан-Ремо» сасырта (ужвы – Рица сасырта – аредакция ррытаразга) андыргылуаз йпыртшыхтI, рыцIа кIьасата, асквш 1960-ква рхъаква рагIан, ахъагIарачпартагьи нырххтI.
ХХ асквшышв ахъаква агIан Согъвым аквпшыра © Агумаа Анзор йшвъаква йгIарылхпI
ЙхIвара атахъыпI Согъвым аквпшыра шщаквгылуаз абарауаса шакIву. Ауи йбергьльыз агIвычIвгIвыс байакви аинтеллигенция йрыуази йдыргылуаз ауыхвара кIьыдаквала – атыдзква, адачаква, авиллаквала ­– йалан.
«Йапхъахауата йлырхыз акъала алыхща ага йчIвагIвамызтынгьи (ауаъа мачIдзакI йалыргу атранспорт аныкъваща, акъала аунашвахъцIарта квта ачпаща датшагьи щарда гьгIарбамызтI) акъала аквпшыра тдзы зыргылквуз «йгIархчатI». Ауат ймачIгIвымкIва йрылан Европа тшрыцызчпуз аурым хIаракьатчпагIвчва, аурышв интеллигенция йрыуаз ауагIа (айъазагIвчва, ажурналистква, адвокатква, ар акъвырльыкъвхагIвчви акъральыгIва уысхагIвчви). Акъала апны азаман йаквыргIапсыз атыдз чIарачIакви атйыртакви гIаладыргылуан».
Агумаа Анзор, «АпхъанчIви Согъвым»
Асквш 1901 агIан ахвгIахвтыгIв Алоизи сом зкьы 35-ла Согъвым округ аунашвачпагIв йтарагылыгIв аполковник Де Симон йчвзаба лпны Завадская йгьи Баратинская урамква (ужвы Гулиа йыхьыз зхъуи Шотландская зхьзуи аурамква – аредакция ррытаразга) ъалысуаз апны йгылаз гIвбата йаквгылаз атдзы йхвгIахтI. Атдзы асквш 1896 агIан йдыргылын. Ауи зджьара йгIанымхауата къвльейта йаныргIалын, йауа ухIварыквын ахъахьыла акъала угIарылапшуата йаъан, Согъвым дзбжьагагьи гIаубун. Асквш 1904 агIан Алоизи ауи агIан акъала апны йынхауата рахIа зыхьыз гуз архитектор Синицын Александр атдзы гIайыршIыцырныс йыхъвдаквицIитI.
«Асквш 1900 агIан Согвым дбзазарныс дгIайтI Москва техника айхамгIва апхьарта дгIалгата йапшым ашIыпIа уысхартаква рпны дынхарныгьис йахадзаз аинженер-архитектор Синицын Александр Василий йпа. ЙгIауахвырквын, ауи Тамбов губерния аунашвахъцIарта апны «Нобель фирма адкIылари» «Баку ачIвылашшагIацIхырта жвлари» рпны дынхатI».
Баронин Георгий, «Апсны апны аурышвква»
книга йалашваз
«Ахъмаштылра ауатыкв» гIвыра
Синицин Алекандр йшлихыз апшта йгIадыршIыцхыз аполковник Де Симон йвилла уыла хъызхуа тыдз чIарачIахатI, ауи архитектура йапшым анархараквала йчпан: араъа неоготика чпащаквакIгьи злаз аромантика модернгьи йалапсата мавритан йгьи аурышв йашIырпшу ачпащаквагьи урынйушын. Гьажьы-гьажьта йчпаз атдзакв, йгIарыгьажьта йчпаз ахъышвква рхъахьква, ахарпчарква, ащъаква рпны асльанква рсуратква, фонтан ъагылаз апшцIа, йара акIьадыгв йгIацIанакIуаз агьагьарагьи ауи аныргIалщагьи йагIвсквуз зымгIва рылаква дырхIвапсун.
«Атдзы акв гьажьы анубара апхъапхъа ари жвлара уыхваразшва уыла йгIацIанажьитI, ауаса уацIыхъван упахь йгылу шхъатачIв тдзу хIакъта йхъауцIитI. Атдзакв ацIахь акъала угIарылапшырныс ахъаз уъаквгылуашыз аман. Хрихыцызшва йчпаз ахъышвтарчIвартаква, амарагIайырта къральква йырцIасу арка чпаща, зыквква айхахъылпазшва йчпаз ахIаракIыртаква, атдзы йшгIакIвшауа йалачпаз йащтацауа аркачкIвынква, апсауышвхIаква рсуратква, архитектура сталактитква, зымгIва шалу ауи йгIахъарцIуз апхъанчIви багъьата аквпшыра пхызызшва уыла йгIацIалуан. Йалныс ауыпI апсауышвхIаква рсуратква йцIакIу магIныкI рымахарнысгьи, адин йапщылахарнысгьи. Ауатква зымгIва жвпIата йгIайуа ацIлаква йрылагылан».
Баронин Георгий, «Апсны апны аурышвква»
книга йалашваз
«Ахъмаштылра ауатыкв» гIвыра
Араъа зныкI асатучпагIв Алоизи йтгIачвагьи йыцта йхъатала дбзазун. Авилла адзхъа агIвнакъвытква рыхъазла тдзычкIвынкI дыргылтI. ЙпхIвыс лахщчва – СулхановаргIа Марии Дарьи – амхIв байа мачIкI рыцIа йхъарата гIвтыдз кIьыдакI рызйыргылтI (ужвы ауат Ласурия йурам апны йгылу йцбахауи йагIбахауи атыдзква ракIвпI – аредакция ррытаразга). Алоизи Иоаким агвчIагIвра уысквагьи йхун, акъвльейсызква дырцхърагIун. Ауи апшта, ауи йахчала акъала апны бзазарта змамыз рыхъаз уахъынла хъацIакIырта дыргылтI.
Ари авилла чIарачIа шйымазымцара асатучпагIв Алоизи йыхьыз рыцIагьи йызладйырхIвушыз мурад йпахь йыргылтI– амшын атшпы апны йхъатачIв театри сасырти йыргылырныс.
«Асквш 1907 агIан Ольгинская урами Михайловская дзтшпурами ъалысуаз апны Согъвым абзазагIв байа, ачыльархарджьыгIв Алоизи Иоаким Михаил йпа «Гранд-отель» сасырта, Алоизи йтеатр йгьи «Олимпия» киногIарбарта руыхвара джвыквицIатI. Анхараква Тифлис йауаз йбергьльу архитектор-суратчпагIв йгьи адекоратор Саркисов йпроектла йакIвшун. Асквш 1912 йадахIвуата ауыхвара йалгатI. Хпата йаквгылаз «Гранд-отель» сасырта апны зымгIвалагьи йадгалата, рыхвква сомкIи бжакIи апны йгIалагауата номер 35 аъан, ауи агIбалконкI аман, ауат йрыуата агIвба амшын ахьыла йпшуан. Асасырта уызгIвымсхыз ресторан, гараж, казино, гIвткванкI алачпан. Асквш 1925 агIан «Гранд-отель» сасырта «Курорт»-хIва ахьырцIахтI, асквш 1927 агIан ауи «Бзыб» сасыртахатI».
Агумаа Анзор. «АпхъанчIви Согъвым»
Алоизи йтеатр ужвы Чанба Самсон йыхьыз зхъу Апсны КъральыгIва драма театр ъагылубырг апны йгылан. Ауи чIварта 670 аман. Атеатр апахь роликла уъаныкъвуш уатыкв амата сквер рчпатI. «Гранд-отель» сасыртагьи Алоизи йтеатргьи «Олимпия» киногIарбартагьи апщыланта Ольгинская урами Михайловкая дзтшпурами (ужвы ауат Пушкин йурами АмхIаджьырква рдзтшпурами ракIвпI – аредакция ррытаразга) ъалысуа апны йазакIу уыхвара адкIыларата йаъан. Асквш 1921 агIан, Апсны апны Совет власть анщаквгыл амщтахь, Алоизи йтеатр амуниципалитет йнарахвхын Апсны апны йапхъахуз къральыгIва театрхатI.
«Гранд-отельи» Алоизи йтеатри апхъа йшаъаз апш йгьгIащаквымхатI: ауат асквш 1949 агIан йблытI. Ауат шаъаз злагIдыруа апхъазаман йхъырхта йхIзыгIадзаз асуратквала акIвпI. Йанблы амщтахь асквшква 1949-1952 рагIан ауат гIадыршIыцхын рархитектура чпащаква йшабгаз датшахатI. Асасырта сасыртата йгьгIанымхатI – ауи атеатр ангIадыршIыцхуаз йаларчпахтI. Ужвы ауи Чанба Самсон йыхьыз зхъу Апсны адрама театр акIвпI.
Совет власть анщаквгылуаз агIан асатучпагIв Алоизи абайаква зымгIва рапшта йхъатачIвыра шабгаз далхъвдахатI, йахчала йыргылыз атыдз пшдзаква зымгIва йыквырхтI. Йвилла чIарачIагьи ауи акIвпI йапхыцIахаз. Ауи амуниципалитет йнарахвхын фатар щардала йалаз тыдзхатI. Ауат афатарква рыуа закI апны йара Алоизигьи йпхIвыс дйыцта асквш 1925-дза – дпсындзыкIьа – дтан. Йара араъа йхIхIвапIта, асквш 1925 йгIашIарышвта асквш 1937-дза авилла апны йбзазакваз дрыуапI йбергьльу ажвлара уысхагIв, адраматург Чанба Самсонгьи.
ЙшыгIдыруала, Алоизи йыгIвпачвагьи – Георгийгьи Михаилгьи – Согъвым училища йангIалга амщтахь Варшава политехника институт йыцIалтI. Ауи амщтахь ауат Согъвымла йгьгIацампахтI. АлоизиргIа хъацIи пхIвыси анпсы амщтахь ауат рвилла апны заман ауыра анахьанат абзазагIвчва йрылата йбзазун Нина Евсей йпхIа лахщчва Дарьи Марии Елени.
Алоизи йвиллаз атыдзпшдза асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра агIан зарар ду адзатI. Ауи швабыж йаладрыхъвашатI, ауи амщтахьгьи акъала абзазагIвчва рыла йшабуз рыцIа-рыцIа йхъвашауамцара бзидздзара йнайтI. Щарда мцIуата ауи заджвы йнайахвхын сквшквакI цIитIта ауи агIащаквыргылхрала анхараква акIвшитI. Ажвлара хабарргагаква йшгIархIвауала, атдзы зчIвхаз ари архитектура чвахъабага – авилла акъала архитектура чвахъабагаква ршвъа йалапI – апхъадза йшаъаз апшта йырчпахта Согъвым абзазагIвчвагьи асасчвагьи зныкI йамаз апшдзарала рыла аргвыргъьауа йаъазлушта ныха рхIвитI.

Атекст автор Капба Арифа, абильд-редактор – Авидзба Наала, аредактор Солдатенкова Ольга, аредактор хъада – Лазба Амина