АпхъанчIви заман

Апсуаква КIавкIаз апны рахIа йпасарайу ауагIахъаква йрыуапI. Ркультурали рцIасквали ауат Лагъь КIавкIаз йбзазауа абазаква, адыгьаква, акъабардыйаква, агвхъауаква, аубыхква рыцIа йраргванпI. Ауат зымгIва рыбызшваква КIавкIаз тгIачва йаланакIуа йазакIу апсуа-адыгьа гвып гIандыршитI.

Апсуаква рхабар йапхъахауата хIэра апхъала ХII асквшышв агIан йгIаншаз ассирия гIвыраква рпны уанйитI (ауи ассирия паштыхI Тиглатпаласар I йгIвыз акIвпI), ауаъа апсуаква «абешла»-хIва йрыпхьитI. РыцIа кIьасата, хIэра I-II асквшышвква рагIан йгIаншаз аурым швъаква рпны апсуакви абазакви «апсилква» йгьи «абаскьква»-хIва йырныпI. Ашвъаква рпны урынйитI аэтнонимква «апсуа», «абаза», аурышв сквшгIвыраква рпны – «обезква», аквырджь сквшгIвыраква рпны – «абхазква». Рпсадгьыл апсуаква «Апсны»-хIва йапхьитI.

Апсны асквшышвквтаква рагIан

VIII–X асквшышвква рагIан Апсуа паштыхIыгIва аъан, ауи йапхъахуз апаштыхI Леон II йакIвын, ауи зымч дууыз ахазар каган йпхIа дылпан, Византия римператори йари гIвайщчва йгIадрита йаъан. Ауи апш ъахIльы ъайымаз абзирала Апсуа паштыхIыгIва, уахьчIва йшырхIвауа апш йухIвушызтын, «адуней апны йалархIвун». Апсны КIавкIаз ухъыста амараташвартала йаныргIалу ашта шабгу гIацIанакIтI. АпаштыхIыгIва рахIа йанакъагIамтаз Георгий II данпаштыхIыз Х асквшышв агIан акIвпI.

Апсуа паштыхIква ахъачваква рахькIьала рткъвым гIари дызмамыз Феодосий Лашв данпсы йшIчIван авласт ауи йахща – апсуа паштыхIпхIвыс Гврандыхвт лпа Баграт III йнапIыцIалтI. Ауи йпны йгIашIарышвта къральыгIва шIыц – «апсуакви аквырджькви рпаштыхIыгIва» щаквгылуа йалагатI, сквшышвквакI руацIа ауи «Апсуа паштыхIыгIва»-хIва йапхьаркIвун.

XIII–XV асквшышвква рагIан Апсны Амшын КвайчIва йатшпну Кърыми КIавкIази радгьылква рпны ахвгIахвтырта факторияква гIазырчIваз Генуя аполитика-экономика хъгалра йацIашватI. XVI–XVIII асквшышвква рагIан Апсны ахIыгIвата султIан Трыквшта ахъпшылра йацIан. Ауи агIамта араъа исльам асуннит квпшыра тшауацIнахуа йалагитI.

XVIII асквшышв ацIыхъваква рагIан Чачба (Шервашидзе) Келешбей данахъадаз Апсуа ахIыгIва атамчхатI, ауи ахъвыхIква Анапа угIалагата Батумдза Амшын КвайчIва атшпы йахъпшылуан. Ауаса асквш 1808 агIан Келешбей дырщын ахъара Трыквшта зпшыртаз ауи йпахIба Асльанбей йкIытI.

Апсны Россия Империя йанрылаз

Асквш 1810 агIан Россия гIайцхърагIан апсуа апаштыхI йрымдза дтачIватI йырщыз ахъада йпайцIба Сафарбей, джьуар анйыквырцIа амщтахь ауи йыхьыз Георгий-ла йпсахтI. Асквш 1810 февраль а 17 атшын аимператор Александр I Георгий «Россия империя хъара амата йызхъпшылуа йгьи йахчауа» Апсны тынхата йызквшваз дахIыта дшипхьадзауа ашвъа гIацIищттI. Абарауаса Апсны зхъа унашва ахъызцIахуа ахIыгIвата Россия империя йалалитI. ТурыхдырыгIвчваквакI йшырпхьадзауала, аквырджь ахIыгIваква (Картли-Кахетия, Иметерия, Гурия, Мегрелия) йгIарыквухырквын Апсуа ахIыгIва Россия йаналал йара акъральыгIвара гьамрыдздзатI.

Апсуа ахI Россия ар йыцIагылата йымч йрыбагъьитI, йаргьи Россия ар апны рахIа хъара змакву дрылапхьадзазлитI. АжвапIта, йцIыхъвахауата хъара змаз ахI Шервашидзе (Чачба) Михаил Георгий йпа генерал-лейтенант йгьи генерал-адъютант чынква йыман, шихта йырчпаз Невский Александр йорден нкъвигун.

Ауи йаццауата апсуа ахIквагьи зхъа йахвитта тшызкIуаз апсуа щхъа жвлараква рквти йрыгвлаз аубыхкви ащапсыгъвкви радгьылква рпни Россия ахъгалраква йшрылахIушыз йацхърагIун.

КIавкIаз айсра йаналга (асквш 1964) Апсуа ахIыгIва Россия ахъазла магIын дукI амахымкIва йцан йара ауи асквш йдрыдзхтI. Ауи йгIацIанакIуаз ашта апны КIавкIаз апны апаштыхI йунашвахъцIарта аунашва райшата йацIаз СогIвым айсра хъвшара гIандыршатI.

XIX асквшышв йгIвбахуз аъарагIвшара апсуа уагIа рыхъазла рахIа йрыцхIагIаз гIамтан – ауи агIан аурышв паштыхIыгIва йазаднацалуамцара апсуа щардагIв Осман империяла йхъыстI (мхIаджьырра ззырхIвауа). Ауи йгIалцIла апсуаква райхIарагIв р-Псадгьыл рчвыдзтI, йара Апсынгьи уагIахъала алаща датшахатI. Йымцырахаз адгьыл анахьанат ауагIахъаква – армельква, аэстонква, рахIа йщардахызгьи – Грузияла йгIайыз адгьылкIыгIвчва – гIарталуа йалагатI. Асквш 1886 агIан Апсны йтаз рпроцент 85,7 апсыуазтын, асквш 1897 агIан ауат процент 55,3 акIвын йнадзахуаз. Ауи адинамика йащтагIайуаз ажваражвасквшаквагьи йщаквгылан.

Апсны апны адгьыл зынгьи феодал хъатачIвырата йгьаъамызтI, заджвгьи адгьыл дгьадрыбагъьалмызтI, адгьылрхарджьыгIвчва зымгIва радгьыл дара йырчIвыхын. Апсны апны ауагIа разазаъащаква щаквзыргылуаз акыт жвлара акIвын – ауи абзазагIвчва зымгIва аднакIылуан, афеодалквагьи адгьылрхарджьыгIвчвагьи кIкIахшы рызбжьан («аталыкъра»).

Россия империя аналпIла Апсны КIавкIаз ащхъа уагIаква радкIылари ГIвадахь-МарагIайырта АдкIылари йрылан. Асквш 1917 ноябрь а 8 СогIвым йакIвшаз айззараду апны парламент – Апсуа УагIа р-Совет алырхтI, ауи Конституции апсуа уагIахъа р-Декларации нанауахвтI. Асквш 1928 агIан Батум йакIвшаз адуней мамыр конференция апны «Ащхъа республика» (Лагъь-КIавкIаз республика) гIандыршатI. Дагъстан, Чачаншта, Осетия, Къабардпщ йрыцта ауи афедерация йалалтI Апсынгьи. Ауи апшта Апсны асквш 1864 июнь агIан йарыдзыз акъральыгIвара гIащаквгылхтI.

Ауаса асквш 1918 июнь агIан йгIаншашIыцыз (асквш 1918 май агIан) Грузия Демократ Республика архъвква Германия гIарцхърагIан Апсны ашта ркIытI. Аменьшевикква йырнапIыцIаз Грузия аунашвахъацIарта аполитика уагIахъа щардала йалаз Апсны абзазагIвчва йгьрымгвапхузтI, йаргьи ауи араъа асквш 1921 мартI а 4 совет власт ащаквгылра арыластI. Апсуаква ауи Грузия республика йакIвнаршуз ачвгьахаракви ар ргIагвыквсри йырчвнахчауата йырбун.

Совет заман

Апхъапхъа абольшевикква апсуаква дара йатахъу политика гIалырхырныс йадрыхвитын зхъа йахвиту республика Апсны ССР гIандыршатI (асквш 1921 мартI а 31 – асквш 1922 февраль а 17). Асквш 1921 декабрь агIан Апсны апхъагылагIвчва Сталини Орджоникидзи мчыта йгIарыквсуамцара Грузии дари «адгылрала йалкIгIу ангIалра» адырчпалырныс йаддыргылтI, ауи асквш 1922 февраль агIан мачвы ацIаддырцIатI, йаргьи агIвреспубликакIгьи рхвитнагIаквала йацапшначIвтI. Асквш 1932 декабрь а 30 Апсны ССР йазалху хъвдаквцIара змаз ахIвачIвгIвы Акиртава Николай СССР гIаныршара ауысла АнгIалра мачвы ацIайцIатI.

Асквш 1922 февраль йгIашIарышвта асквш 1931 февральдза Апсны ССР «ангIалрала йалата» йырпхьадзун. Йапхъахуз совет Конституция Апсны апны асквш 1925 апрель агIан Апсны шабгу асоветква райззараду апны йнарахвтI. Асквш 1931 февраль агIан Сталин дгIарыквсуамцара ангIалрала йалаз Апсны ССР автоном республиката (Апсны АССР) Грузия ССР йаларцIатI.

Асквш 1936 декабрь а 28 Берия Лаврентий йпны щыбжьан йчауата Апсны аправительства аунашвачпагIв ЛакIоба Нестор ауау дадырщытI. Ауи йпсра амщтахь Апсны атурых ауыжвгIанчIви шIчIвара апны рахIа йрыцхIагIаз агIамта гIаталтI. Ареспублика атеррор йцIанакIытI, ауи апсуа уагIа йрыуата рыцIа дырра змаз, политика къару злаз зымгIва агатI. Апсны квырджьта йчпарала аполитика дрымчтI: апсуа гIвыра алатин хIарыфква йгIаркъвырган аквырджь хIарыфква рыщата йтадыргылтI, апсуа шIыпIахьызква квырджь хьзыла йрпсахуан, апхьартаква рпны квырджь бызшвала йадрыпхьун, ауагIахъаква ралаща рпсахуата руагIа гIатарыжьуан. Асквшква 1937-1953 руацIа Грузия аквта шIыпIаква йгIартырган квырджь жванзыкьыгIвпхьадзара Апсны йгIатаргатI, даргьи ауаъа йбзазауз ауагIахъаква рпны рыцIа йщардагIвхатI.

Сталин данпсы амщтахьгьи аквырджьква рэкспансия рахIа йцIакIызтынгьи йакIвшауаркIвун. Йаргьи асквш 1886 агIан аквырджьква Апсны апны 6 проценткI акIвызтын йнадзуз, асквш 1989 агIан процент 45,7 гIарыцIаркIуан. Апсны Грузия йгIарылцIырныс зтахъыз ауагIа рмитингква асквшква 1957, 1964, 1967, 1978 йгьи 1989 рагIан йакIвшун.

УыжвгIанчIви заман

Асквшква 1989–1990 рагIан Грузия рпарламент йара-йара Апсни Грузии къральыгIва азазаъаща шрызбжьу гIатазымрышвуа, Апсны акъральыгIвара зрыдзуа ащаквыргылраква нанауахвуа йалагатI. Тбилиси асквш 1921 йгIашIарышвта совет заман агIан йщаквгылыз акъральыгIва гIаныршараква зымгIва хабза щата рымахымкIва йапхьадзатI. Ауи йаджьауапта асквш 1990 август а 25 атшын Апсны АССР ЙхIаракIыз а-Совет Апсны къральыгIва кIьыдата йщаквзыргылуаз Декларация нанауахвтI.

Асквш 1990-ква ангIатал йгIашIарышвта уагIахъа щардала йалаз Апсны зымгIвагьи йызцыркIуаз драпхъагылагIвхатI атурых дырраква рдоктор, асквш 1990 декабрь агIан Апсны ЙхIаракIыз а-Совет йаунашвачпагIвхаз Ардзынба Владислав Григорий йпа.

Асквш 1992 июль а 23 Апсны ЙхIаракIыз а-Совет асквш 1925 агIан йлырхыз Апсны а-Конституция гIащаквнаргылхныс ацIыхъва йтагылтI, ареспублика агерби абаракъи шIыцта йарыбагъьатI. Ауи йаццауата Апсны ЙхIаракIыз а-Совет Грузия аунашвачпагIвчва тшырзынанархатI агIвкъралькI рхвитнагIаквала йацапшыта хабзала йрыбагъьу азазаъащаква щаквдыргылырныс. Ауи йаджьауапта асквш 1992 август а 14 Грузия Апсны йгIаргвыквсын йквырджьым ауагIа радгьыл йтырцауа, апсуа уагIа рымлыквгьи ргвбайара ачвахъабагаквагьи аладрыхъвашауа, датшагьи агIвычIвгIвыс йхвитнагIаква гIатазымрышвуа ачвгьараква рхауа йалагатI.

Апсны йырцхърагIарныс Лагъь КIавкIаз, Россия агIвадахь штаква йгIартыцIыз, Трыквшта, Сирия, Иордания рпны йбзазауа апсуа-адыгьа диаспораква йрыуу ачкIвынчва гIайтI. ЙщарычIвараз айсра амщтахь Апсны абджьар къаруква Грузия рыр Апсны йтырцан асквш 1993 сентябрь а 30 атшын Ингур дзыгIвла йцауа акъральыгIва мажадза йнадзатI.

Асквш 1994 агIан Апсни Грузии йырзамакIыраз ашта СНГ абаракъ йацIагылата Россия амамыр йахъпшылуа акъаруква гIатардатI.

Асквш 1994 ноябрь а 26 Апсны Республика а-Конституция шIыц нарахвтI, Апсны йапхъахуз дапрезидентта Ардзынба Владислав Григорий йпа далырхтI.

Асквш 1999 октябрь а 12 йакIвшаз ареферендум агIарбараквала Апсны Республика зхъа йпхвиту йшкъральыгIву ауысла швъа нарахвтI.

Айсра йрызгIанагыз абаргвыраква йырхъысуамцара акъраль йакIыз амурад – демократии ахабзи рыщатала йбзазауа, зхъа йахвиту акъральыгIва щаквыргылра – йазцун.

Асквш 2005 январь агIан Апсны дапрезидентта Багапщ Сергей Василий йпа далырхтI (асквшква 1949–2011).

Грузия ГIвадахь Осетия йыргвыквста Россия ауат амамыр йазадцалрала аоперация анакIвнарша амщтахь Россия Федерация а-Президент (ауи агIан ауи Медведев Дмитрий йакIвын) асквш 2008 август а 26 Апсны зхъа йахвиту къральыгIва кIьыдата йшапхьадзауа йгьи Апсни России дипломат азазаъаща шрызбжьазлуш ауысла щаквыргылра найахвтI. Айгвара, ацынхара, ацацхърагIара руысла ангIалра (асквш 2008), Апсны Республика акъральыгIва гIвынаква ацыхчара ауысла агвынгIвра (асквш 2009), Апсны Республика апны Россия райсра база гIаныршарала агвынгIвра (асквш 2010) датшагьи акъральыгIвакви аунашвахъцIартакви йацнарахвыз ашвъаква мачвы рыцIарцIатI.

Россия йахъазымкIва Апсны Республика зхъа йахвиту къральыгIвата йшалархIвауа гIархIватI ООН йалу акъральква Венесуэла, Никарагуа, Науру, Вануату, Тувалу, Сирия, йара ауи апшта ГIвадахь Осетия Республика, Днестр йатшпну Амолдав Республика, Донецк йгьи Луганск АуагIа рреспубликаква.

Асквш 2014 ноябрь а 24 атшын Швача апны Апсни России рпрезидентква ХIаджьымба Раульи Путин Владимири Россия Федерации Апсны Республики ртшадкIылра йгьи рацынхарала АнгIалра мачвы ацIарцIатI.

Ауи ангIалра Апсни России разазаъащаква надзара шIыц рнаттI. Ауи агIвкъралькI йацыта рхъахчари ршварагIварадари шагвындыргIвуаш, агIвыма къральква йырзынарху аполитика шлырхуаш, асоциал йгьи аэкономика уысква шацдырхъйуш, Апсны атшауацIыхра йшацхърагIуш, Совет Союз аналпIла йгIанхаз ашта апны Россия агIаджвыквцIарали ацхърагIарали йакIвшауа аинтеграция уысква Апсны зымгIва йрапшта йшрылазлуш, агвбайара ахчара йшазынхуш гIанахIвитI.

УахьчIвала Апсны Республика асоциал уысквала, амлыквнкъвгарала, туризмла алшараква гIанарсыбапуамцара апхъала йымгIвайситI, йзабадыруа йгьи йызцынхауа акъральква йрылахIитI, ахъахчара арыбагъьитI, акъральгIв жвлара тшауацIнарыхра, цри бызшва, ацIасква, агвбайара хчара гватра ду азалнахитI.