Апсуаква ртурых, ргвбайара, рэтнология йырзынархата АААК йаднагалыз йрыуата йхпахуз алекция акIвшатI, ауи апсуаква йырцIасу аэтнокультури аэтноэкологии йырзынархан.

Барганджиа Саид

Апсуаква йырцIасу аэтнокультури аэтноэкологии йрыквчважватI апсуа уагIахъа ртурых, ргвбайара, рэтнология йырзынархата АААК йаднагалыз йрыуу йхпахуз алекция апны. Ауи апхъала йаъаз йрапшта арыгьи АААК ЙхIаракIу асовет йалу йбергьльу апсуа этнолог Барцыц Марина йакIвлыршатI.

ЛгIачважвара апны алектор йгIалылкIгIатI апсуаква консерватизм ъархIальу, рцIасква ъарзыкIамрышвуа йгIалцIла рапхъанчIвиква йынкъвыргуз адин, адунейпшыща ужвы йъагIадзазгьи йшдымрыдзс.

Барцыц йылхIватI апсуаква рхъвыцща агIвычIвгIвыси апсабари шапшIанамыргылуа, агIвычIвгIвыс «апсабара дапаштахIта» дшампхьадзауа, ауи дшахъвгIвацу. Ауи апшта ауагIа уыжвгIандзарагьи асаби ныбыжькIдза «апсабара дачIвыта» йырпхьадзауаркIвитI.

«Асаби хысквша йхъымцIскIва дпсуазтын ауи дгьрымчIвыуазтI, псхъвы гьизырымчпузтI, ауи «дызшаз дигеит» (апсуа бызшвала «дгIазшаз дигахтI» гIаныцIитI – аредакция ррытаразга) – рхIвун», – швапха гIалгтI аэтнолог.

Апсуа этнокультура йшгIанахIвауала, апсабара псы ахъапI, йгIайуа зымгIвагьи псы рымапI. Апсуаква бзазарта андыргылуазгьи атып апсабара йшамзарархуш апшта йгIалырхуан, йгIалылкIгIатI Барцыц Марина.

Апсуаква адгьыл, адзы, ащхъаква, ацIлаква йалкIгIу азаъаща рызрымапI, лхIватI аэтнолог. Апсуаква рапхъанчIви хъвыцщала йгIауахвырквын, ауат зымгIва дара рынчваква рымапI. Ауи апшта, йаъан нчва тыпта йырпхьадзуз, ушварац йъамуаз ашIыпIаква. Анчва тыпква турых, хабарыжв щарда рпщылапI.

Датшагьи апсабара гIаншараква йырпщылата азхъацIаракI аъапI: ац йшазаъаз.

«Ац гIазсыта йащыз агIвычIвгIвыс ачIвыла дгьыцIарымцIузтI, ацIла дкIнырхIунта йазалхта ашвакIгьи рхIвун. Ауи анчва йгIалихыз дгIвычIвгIвыста дырпхьадзун», – лхIватI алектор.

Апсуаква йанакIвызлакIгьи йалкIгIата чIахI ззырбуз ащхъаква ракIвын. Ащхъа уанцауа йучпара атахъу, йучпа йамуаш щаквгылата йаъан. Ажва ахъазла, ащхъаква рпны пхастала йыдзыз йхъвади ауаъа йгьгIанырмыжьуазтI: ауи зынла йырмауыргьи йшырчпалакIгьи уацIыхъван йазалху ацIас дырхъйауата йбыгIвшыгIвква гIабгъаргахуан.

«Ащхъаква – ахъачваква йрыштапI. Ауаса ауи йгьгIаныцIуам апхIвысква ауаъа йымцауата», – йгIацылцIахтI Барцыц Марина.

Алекция ъадзакIвшуз ашварацыгIвчва йгIадрысабапуаз йазалху «абна бызшвагьи» гIаргвалашватI. Ауи апсуа бызшва йапшпI, ауаса мачIкI йдатшапI.

Алекция йаздзыргIвквуз йрылан ауат хъзымрыпалауагьи йапхъахауата йгIайызгьи. Садзба Илона АААК йаднагалуа алекцияква рхабар лыгIвзачва йгIалархIвтI. Ауи этнокультура йазынархата ауаъа йылгIаз ащарда шлызшIыцыз гьцIалымкIытI.

«АхIбачва цапхьадзагьи хIара ауатква хIчвыдзитI. АжвапIта, сара санхъва адуней анылхIваджь ауи йылчпалуз зджьакIы хIхъаштылуа хIалагатI. АцIайква азцIгIалитI: «Мма, араса зхIымчпахуайа?» ХIара йара хIхъа йтышвтхтI. ЙцIасыз уысквакI тамамта йшырчпуз гьыгIдырхуам. Кьангьаш гьазгIазгуам чкIвыныргIагьи араъа йырхIвауа йрымаджьащахъвата йшаздзыргIвуаш», – лхIватI ауи.

Алекция йаздзыргIвыз ужвыгьи заджвы, АгIвдза Светлана, йшылпхьадзауала, уахьчIва щардагIвы экология ауыс йшахъгвыргIвауала йгIауахвырквын, йцIасу аэтнокультури аэтноэкологии йырзынарху алекция хIзаман йаквыргIапспI.

«Ага счкIвынхымызтынгьи, йахьчIва йызгIаз ащарда ауи апхъала йгьсымдыруазтI. ЙгIахIахвпIта – апсуаква йгIакIвзыршауа апсабара, абна йшазаъаз, ацIасква шынкъвыргуз. Абна апны штшырчпуш, йшшварацуаш рдыруан. ЩардагIвы ауатква ргIахьатI. Алекция швабыж йджьащахъван, сабапра злу щарда гIаунахIвуата йаъан», – лажва аллыргатI ауи.

Мархолиа Асида АААК йаднагалыз Барцыц Марина ллекциякIгьи гьагIвлымщтстI. Ауи йшылпхьадзауала, ауаъа йгIащтIырхуа ауысква зымгIва магIын ду рымапI, йалкIгIата – чкIвыныргIа рыхъазла.

«Араса уапшрыквын, апхьарта апынгьи, хIпынквагьи, ауниверситет апынгьи ауатква гIахIархIвуазшва йаъан, ауаса апхьахьаква уанрыздзыргIвуа шIыцра щарда удыритI, хIуагIа ркультура, рбзазаща, рцIасква рыцIа цIолата йуылаухIвитI. ХIапхъахьыла хIыбызшва, хIгвбайара, хIкъральыгIва гIащаквыгIжьра ахъазла ауи зджьара йгIанымхауата магIны амапI», – лхIватI лекциякIгьи хъзымрыпаз апхIвыс.

Алекция йшабгу асайт йгIатахIцIуштI. Алекцияква рпны датша уысгьи гIащтIырхуаштI, ауат дзачIвызлакIгьи дрыздзыргIвы йауаштI. ЙащтагIайуа айчважвара анакIвшуши йыззынархазлуши ахабар асоцсетква рпны Адуней апсуа-абаза конгресс анапаква йгIарталуаштI.