Йбергьльу айъазагIв, ЧIахIра змаз Черкесск абзазагIв ХIвран Алексей йысквш 90 дазынадзарныс мызквакI гьизымхъатI. Ауи дангIадрийыз амш декабрь а 5 йаквшвауата АААК ахабарргарта портал ауи йгIайыквчважвауа абзагIвра гIаквнацIитI.

ЧкIала Георгий

Декабрь а 5 абазаква йрыуата йапхъахауата айъазагIвта йапхьаз ХIвран Алексей сквш 90 йхъыцIуашын. Йюбилей дазынадзарныс сквшбжакI ахIа атахъыхымкIва ауи адуней йхIваджьтI. Ауаса йгIаницIызгьи йызхъатI йбзазара амгIва апны дызднагалыз зымгIва рыгвква пхата дгIартахара ахъазла.

ХIвран Алексей данынхуз асквшква райхIара совет заман йаквшватI, йгIайквнадыргаз артшхъвагаква йрыуапI «Россия Федерацияла гIатгара зму айъазагIв», «Къарча-Черкес Республика ауагIа райъазагIв», «СССР апны азгIвадарахчара анхагIв бзидздза» чIахIра хьызква. Ауи акIвымкIвагьи Алексей Адам йпа ЧIахIра змаз Черкесск дабзазагIвын.

ГIвпсадгьылкI

ХIвран Алексей Черкес автоном область, Хъвыжвду кыт апны дйытI, ауаса дсабийыркIвата Апсны дтанагатI: йтгIачва рышта апны хъгалра змакваз рцIыхъва йгIатагылырныс йачвшван ауыла йхъыстI. Алексей Дурыпщ кыт апны дгIадзынгылтI.

Ауаъа акIвпI ауи дайъазагIвхарныс гвалата йъайкIыз. Йара Алексей Адам йпа йшихIвахуазла, ари аъачIвагIа агIалхра рахIа йызпщылаз Гудаута район апны йынхуз айъазагIвчва Зверев, Линтроп, Уридия, ареспублика чымазагIвтара ахирургква Шервашидзе, Гаспарян, Шехтман, Петров ауагIа рквта пIатIута йрымаз акIвпI.

Йалныс ауыпI ауи гIалихырныс даквзыргвышхваз ашвхIаусыгIваква йрыуа закIхарныс Дурыпщ апны дызквшахIатхаз гIаншаракIгьи. Зны ХIвраныргIа рыгвлакI дчмазагIвхан Алексей акыт йгIарщтигIвацаз афельдшер дгIайдырныс дйыщтарщтитI. Ауаса афельдшер кьахв йымата йгIацIцIтI, йаргьи дгьызгIамитI. Щымтадза агвла йпсы цатI.

Алексей Адам йпа ауи амш араса йгIайгвалашвахуан: «АунагIва апны зымгIвагьи апсы дырчIвыуитI, сара ачымазагIв заджвгьи дъайцымхърагIаз ахъаз сгвы сащитI. Йалныс ауыпI ауи дузымхчахуашта даъазларнысгьи, ауаса айъазагIв ауи дйызгIайта йылшауа зымгIва йчпара йборчын».

ДъагIадрийыз адгьыл ХIвран Алексей асквш 1951 агIан акIвпI дангIайх– дъачIвагIагIв шIата. ЙынцIра шабгаз ауи «Моя Кува» («Сара с-Хъвжвы») книга ззигIвыз йцри кытгьи, Дурыпщгьи, Апсны шабгугьи йгвы апны бзибара ду рызйымата дгIабзазатI.

Агвала йазцуз амгIва баргвы

Гвала укIырныс бзипI, ауи архъйара гIапсара щарда апщылапI. Апхьара йыцIалуашыз ХIвран Алексей ауи абгата йылайхIватI. Асквш 1944 агIан ауи Краснодар йтагылаз амедицина институт апны архъвыхраква зымгIва дгIаркIылсызтIхIва йтып айсра йхвыта йгIапшцIыцIхта йара ауаъа йыцIалырныс зтахъыз айсчва йритра атахъхатI: ауат апхьара йъацIалуаз лкIгIара рзырчпауата йаъан.

ЙгIванхуз ауи ймурад гIайдахIвхьата йпхьадзун – хырхъвыхракI «хвбала», азакIгьи «пщбала» йкIын анкъвакъвра дшкIылсуашыз кьангьаш гьаламызтI. Ауаса… «Йнарахвкваз рыхьызква хIырпшырныс хIангIай ауи атарала ашв йкIыдын аинститут Кишинев йшыргахуа, йыцIалквушызгьи ршвъаква шнарахвхуаш зныз ахабарргага», – йгIайгвалашвахуан Алексей Адам йпа.

УгьагIвымкъьарыма! Йпны дангIайх згвы йнадзаз ачкIвын ВКП(б) а-Квта комитетгьи ЙхIаракIу дыррагIацIгарала а-Министерствагьи сальамшвъа рзигIвитI. Йаргьи йджьашвщастI – агIвызджьаралагьи джьауап йызгIайхитI! АзакI апны ауи Лагъь КIавкIаз йаъу амедицина институтква рыуа йтахъу гIалих йшауаш анын, йгIвбахуз апны Махачкъала дцарныс йзыгIаргIвуан. Далапшуа ацкIыс йалыргата дъацушыз зныз гIалихтI. Абарауаса асквш 1945 ноябрь агIан ХIвран Алексей Дагъстан медицина институт дцитIта ауаъа днарахвитI. ЦIабыргыта, хачIвыта йпахь йгIадыргылтI январь а 1-дза гIвымызкI цIуата йапхьуз агвып йырхьирыдзахырныс. Ауи дащтата уахъгьи тшынгьи апхьара тшазтуа йалагаз ачкIвын йзгIвадара йгьазамчхIатI, йаргьи академия тшпсщара гIамта гIайахвра атахъхатI. Асквш 1946 сентябрь агIан акIвпI ауи йнардзата йстудент бзазара анджвыквицIа.

Асквш 1951 апхын агIан ауи аъара дзызнацIуз адиплом йымата ауи Черкес автоном область нхара дырщтийитI.

Зынла – айъазагIв хъадата

ХIвран Алексей Черкесск апны хирургта дынхушта дгвыгъун, ауаса аобласть згIвадарахчарала ахъвшара апны аъачIвагIагIв шIа йызлайайгвгъуз датшан. Ауи йцри Хъвжвы район дырщтитI.

Дъацаз Эрсакон «район квта» ахьзызтIхIва ХХ асквшышв аквтаква рагIан Совет Союз акыткI шаъаз йаъан: йгьымгIвамызтI, йгьтранспортымызтI, йгьэлектрокъарууымызтI. АчымазагIвтарагьи акыт йаквыргIапсын: араъа лабораториягьи рентген злахъырхуагьи ъачIвагIагIвгьи гьаъамызтI. ЪачIвагIагIв ъанымыз йгIалцIла ХIвран Алексей мызкIи бжакIи ахIа днымхаскIва йгвы йтадзамкIва ачымазагIвтара апны айъазагIв хъадата ддыргылитI. СквшбжакI аъара дынхарыквын Черкесскла йхъысхырныс йгвыгъуз йара аъачIвагIагIв йхIвуз заджвгьи дгьазымдзыргIвытI.

Йгвы кIахIата дчIвазлушта йуыс гьыквмызтI. ХIвран Алексей «ймагъраква хъайгылын» дынхауа далагатI.

ЗымгIва йрапхъата ауи гIвлаборанткI йбжьан ачымазагIвтара апны рахIа ймайру анализква рзычпауа йцатI. УацIыхъван рентген ъахъырхуашыз пещ адигалтI. Арат агIвуыскI ачымазагIвква йрыхьуа атамам гIардырра щардала йацхърагIатI, ауагIагьи чва зхъамыз ауысква рыхъазла аобласть аквта йщтира гьатахъыхмызтI. ДукI йнамихуата араъа «цхърагIара ласы» автомобильгьи раутI.

ЙнаскIьапхьадзагьи адахIвраква йрызхIун: ачымазагIвтара тшауацIнахуан, ркъьарта хъвшара гIаншатI, ачымазагIвква йыртахъула рыцIа йнахъауата йадгалата йцатI… Черкес область, Ставрополь край згIвадарахчарала рхъвшараква руысхагIвчва айъазагIвчва анхара тшазырбжьарныс Эрсакон апны йазырддунта ауаъа семинар рзадыргалуан.

Эрсакон апны дъадзанхаз ахвысквши бжакIи ХIвран Алексей айъазагIвта данщаквгылуаз гIамтан. Ансимшы нхара анадзара щардала йъащтIырхыз йахъазымкIва ачымазагIвтара анхагIвчва рзамангьи ркъаругьи йырмайгьдзауа руыс рбун, уызмайгвгъахуашыз ачымазагIвква гIацадырпахырнысгьи рылшун.

«Зны атшыгIвра ацIагахра акIвшауата Киров йыхьыз зхъыз аколхоз апны пхаста ншатI, – йхIвахуан Алексей Адам йпа. – Хатланкъвгага машинакI былчвы штарчвузымцара бензин зтаз ашвандрыйа агIвжватI. Ауи йаквчIваз йчгIвыча йаластI. ХIпны дангIаргтI ауи йчажь апроцент 75 цагъьахахьан, йаъан ачажь ъабылдзазгьи. АчымазагIвтара йынхуз рыуа заджвы дгIанымхауата ауи йзыгвжважвун. Аобласть чымазагIвтара йгIатыргата бжьагажвакIла дгIарцхърагIарныс йгIаргыз аъачIвагIагIв йхъа йрыкацан: «Ари дгIащаквхузтын джьащахъвадзахуштI. Ауаса ауи йапшу аджьащахъвараква гьыншум», – йхIватI. Ауаса джьащахъвара ншатI. Юрагьи – ауи акIвын амашинанкъвцагIв йыхьыз – ужвы йъагIадзазгьи дгIазхчаз ауагIа рнысла адзы дахвитI».

АгIвычIвгIвыс йакIвпI атып зрыпшдзауа

ЙгIвбахауа ъанатIата ХIвран Алексей йгIайквнадыргаз йапхъахуз ацIысгьи дыззымпшуаз акIвпI: ауи аобласть згIвадарахчарала ахъвшара унашва ахъицIарныс гIайыквдырпштI. Араъагьи ауи йхIвуш йазымпшуата йыхьыз ауатыкв йгIатарган дадгылра атахъхатI. Ауи анынша асквш 1957 мартI агIан акIвпI. ХIвран Алексей сквш 28 ракIвын дызтаз.

МызквакIла рыцIа йпасата Черкес автоном область Къарча-Черкеста йырчпаххьан, акъарчаква рцри штаква йгIайхуан (Абашта айсра Ду анакIвшуз асквш 1943 агIан ауат Къазахстани Квта Азии йтырган асквш 1957 агIан йдырзахвахтI – аредакция ррытаразга). Зынла уалагата йгIацапахуаз ауагIа раныргIалра агвныргIвра атахъын. Йара акIвпIта, ауат ъагIатыцIхуаз ашIыпIаква рпны ашIашIкIгIара згIваква щардан, ауаса йанаъазара, ауат азгIваква йъагIайхуа ашта йгIатаргарныс закIы гьазхIвамызтI. ЗакI чпамкIва амаль гьамамызтI. КъвырльыкъвхартаквакI шIыцта йгIаныршара атахъын, йаъаз рщардагьи нхагала йадгалта йгIаршIыцхымкIва йгьамуашызтI.

АжвакIла йухIвушызтын, ахачIвква щардан, алшараква мачIын. Ага ауаса йаъазтынгьи ауыс щардала апхъала йнадрыскIьарныс рылшатI. ХIвран Алексей дъадзанхаз ажвсквша руацIа аобласть апны згIвадарахчара нархара змаз уыхварата 17 абзазара йаларыжьтI, асабигIзарта шIыцква дыргылтI, быжькъвырльыкъвхартакI шIыцта йгIандыршатI.

Дифтерия, полиомиелит, трахома, бруцеллез згIваква ашIаркIытI, йгIадриуаз асабиква йрыуата йпсуаз рпхьадзара щардала йалдырдзгIатI, ахвыцква жван, гепатит, акIьатIи згIваква рыцIа мачIта йгIарыдсылуа йцатI. АйъазагIвчва рпхьадзара 120-ла йалахIатI. Уыс щарда рырхъйара ауат рмагIны гIазгвнымгIвуаз унашвачпагIвквакI рхъамабзира азарархун. Алексей Адам йпа ауат дырпшIагылра атахъхун, йшзахвам райхIвуан, ауыс ауагIа рсабап алата йшахъвдаквыцIуаш дазгылуан, йызнымкIвагьи ауи йылшатI, ауаса йъанатIа нижьра атахъхатI.

Зуыс бзита йыздыруаз, швапха ду зырхIахьаз ХIвран Алексей нхарадъа дгьгIанымхатI, Черкесск къала аполиклиника даунашвачпагIвта ддыргылтI. Ауи агIан айъазарта мшкIы ауацIа уагIата 400-гIв нарахвырныс йазычпаз атыдз шIыц йталхьан. Алексей Адам йпа акъала аунашвачпагIвчва акврыдзра щарда ззалхчIву ауысква рхъйамкIва амаль шамам гIаргвынйыргIвырныс йылшатI: техника шIыц рхвгIатI, аполиклиника айъазагIвчвала йнахъауата йадыргалтI.

Ауи амщтахь ХIвран Алексей йара айъазарта ауацIа – арегистратура апны угIалагата – анхара тамамта йшадгалазлуш ащта дтагылтI. Ласыла араъа акьазуква мачIхатI, ачымазагIвква йырзалхыз азаман рыцIа сабап алата йгIадрысабапуа йцатI. АйъазагIвчва йрызгIайуа ауагIа чвала тшырзырымчпауата йрызгвапата йрайгвыгIвуан. АъачIвагIагIвчва шIаква дрылабжьауата айъазагIв хъада аурышв психиатр ду Бехтерев Владимир йажваква райхIвлун: «АчымазагIв айъазагIв данйынйа амщтахь йхьыгIа йалымдзгIазтын – ауи айъазагIвта дгьауам».

Сквш 36 унашва ахъицIатI аполиклиника ХIвран Алексей. Ауи агIамта ауацIа ауи акъала апны азгIвадарахчара йащъадзахатI. Ауи збзиру айъазагIв хъади йыцынхуз агвыпи ракIвпI.

Йтынчымыз агвы

Алексей Адам йпа йайъазагIв борч йырхъйауата ауагIа данрыдынхалуаз йгьахъазымызтI ауат данырхъгвыргIвуз. Йтынчымыз йгвы ауи йанакIвызлакIгьи цхърагIара йазыбжу дзачIвызлакIгьи йпсы дапылныс дызшIнатуан. Ауи ззынархаз агIвычIвгIвыс кIьыдаква йгьырхъазымызтI – гвыпгьи кытгьи уагIахъагьи гIацIанакIуан. ХIвран Алексей Къарча-Черкес аобласть советгьи, Къарч-Черкес Республика АуагIа Райззарагьи (а-Парламент), Черкесск къала а-Думагьи йызнымкIва дырдепутта далырхтI.

Ауи ймандат ахъазгIваца йгьынкъвйымгузтI, йхъгалраква совет заман агIан алхыгIвчва йгIайыртуаз ахъвдаквцIараква рырхъйара, асовет къральыгIва аналпIла амщтахьгьи адепутатква рпахь йгылаз ахачIвква рырхъйара ахъазла йгIайрысабапуан.

ХIвран Алексей Адам йпа абаза жвлара мгIвайсра гIаджвыквызцIакваз дрыуан, «Адгылара» (ужвы – «Абаза» – аредакция ррытаразга) жвлара адкIылара далата джьгарта дынхун, Къарча-Черкес ахъазла йбаргвыз асквш 1999 агIан (ауи асквш ареспублика ахъада даналырхуаз ауагIахъаква мчыта йапшIагылтI – аредакция ррытаразга) ауи унашва ахъицIун.

Асквшква 1992-1993 рагIан Апсны ауагIа р-Абашта айсра анакIвшуз ХIвран Алексей Къарча-Черкес апны Апсны йызларцхърагIуш ахIапчыпкви афачIвкви азыркIкIыта йшырщтиуашыз швабыж дацхърагIун.

Апсны ахъахвитра анайау ауи йанакIвызлакIгьи ауаъа йакIвшалуз айззараква дуква дызшIыртлун, йаргьи, ага йныбыжьла дшIахмызтынгьи, йборчта йпхьадзунта ауаъа дцалун. Апсны Республика аунашвачпагIвчвагьи ажвлара уыснкъвгагIвчвагьи Алексей Адам йпа хвду йзырбун.

Хъмаштылра

ХIвран Алексей Адам йпа йауыраз, уыс щардала йырчвыз нцIра ницIытI. ДнаскIьахьата, сквш 85 анихъыцIуашыз, ауи йбзазара амгIва ашвъабгъьы йаницIарныс йаквикIын «Не просто быть врачом» («УайъазагIвгIвацата гьакIвым») ахьызта гIвыра гIацIищттI. Ауи агIвыра абазаква йрыуата йапхъахауата айъазагIвта йапхьаз, ауи аъачIвагIа сквш 50 йаланхаз ХIвран Алексей йынхарагьи Къарча-Черкес апны азгIвадарахчара шщаквгылуаз атурыхгьи гIанарбитI. Ауи ауыс йалаз щардагIвы рыхьызква атурых ахъазла йгIаннажьтI акнига. Ажва аламкIва, ауат йрылапI йара автор йыхьызгьи.

ЙницIыз йысквшква рахьыла дацапшхуата ауи йгIвитI: «Сара сбзазара сазыразпI. СъачIвагIа ангIалсхуаз сгьымгIващатI».

Алексей Адам йпа асквш 2018 июль а 17 йдуней йхIваджьтI. Ауи ахрат йнапагьи йгвгьи цкьата дцатI.