Трыквшта йауу апсуа пхIвыспа Трапщ Эдже 11 сквша цIитIта лыжвла ъану лпсадгьыл апны дбзазитI, лцри кыт апны джитIта хвы зму археология пкъыгIваква гIалауитI, апсуа апхьахьаква адуней конгрессква йрылазларныс дырцхърагIитI.

КапIба Арифа

Археолог Трапщ Гюль Эдже Трыквшта апсыуаква дрыуан, ужвы лыщайдзаква ъану лпсадгьыл апны дбзазитIта лъачIвагIала ауи дазынхитI. Анкара ауниверситет аклассика археология ахъвшара дангIалга ауи апсуа апхьахьаква дгIазшIыртын Согъвым дгIайтI.

ЛапхъанчIвиква рпсадгьыл Эдже йылпсадгьылпI

Эдже ланлагьи лабалагьи ХIХ асквшышв агIан Апсны йтыцIта Трыквштала йхъысыз амхIаджьырква дыртынхапI.

«Сара стгIачва Анатолия йтыргатI (Анатолия – Азия ЧкIвын йгIвбахауа хьзыта йамапI, ужвы Анатолия-хIва Азия апны Трыквшта йаланакIуа адгьыл йапхьалитI – аредакция ррытаразга), – лхIвитI Эдже. – Саба йтгIачва Синоп къала [йагатI]. Йантрымгасыз ауат Апсны апны Анхва кыт йтабзазун. Сан лтгIачва атрыкв къала Биледжик апны тшандыргIалтI. Йантрымгасыз ауат Цебельда йтан, Апсны апны ркыт Абжьакъва акIвпI».

Лара Эдже Анкара апны дгIадритI йгьи дгIадзынгылтI, дзыгIзуз айхIара ланду лакIвын, ауи апсыуаква рцIаскви ргвбайари рыхъаз щарда гIалалхIвлун.

Асквш 2008 агIан апсуа апхьахьаква ргвыпкI Анкара йцатI.

«Ауат археология сапщылата йанырдыр швабыж йрымагIальаматхатI, Апсны нхара сызшIыртуа йалагатI, – йгIалгвалашвахитI Эдже. – Йапхъахауата ауи гIасазхIвыз атурыхдырыгIв Гунба Гурам йакIвпI».

Ауи анйара йаргвышхваз, лпсадгьыл лбарнысгьи йарнацIаз Эдже Апсны дцарныс йаквылкIтI. Ауи лан Чокуа Лиман Трыквшта йту апсыуаква рыжвлара бзазара джьгарта даланта – ауыгьи ауи апш щаквыргылра лылхырныс йахъватI. Эдже йапхъахауата Апсны лгIайра апсуаква рпны йапхъахуз археолог Трапщ Михаил йысквш 90 андыртлапIуз йъаквшвазгьи ахъазгIваца йгьнымшатI. Ауатква зымгIва ужвы данрызхъвыцхуа лпсадгьыл ахъаз дгIамиуата дгIайдзахта «анцIрала дгIанхара» шатахъыз гIалархIвуата йылпхьадзитI.

Трыквшта йауу «аналькъвытнальмас»

Апсны йапхъахауата жвамшкIла дангIай Трапщ Эдже Афон ШIыц апны дгIашIастI. Ауи амщтахь заман ауыра ажурналистка ХIаджьымба Инна лпны дбзазатI.

Йара акIвпIта, ажурналистки археологи йапхъахауата Апсны, Согъвым апны, акIвпI йъабабаз.

«Интер-Сухум» сасырта апны йакIвшаз ауи йапхъахуз ранйара ХIаджьымба Инна араса даквчважвитI: «ЙашвхIаусыгIвахаз гьсыздырам, ауаса Эдже зынла сыла дгIацIашватI. «НалькъвытнальмасхвыцкI» лакIвта слыквпштI… Гвы аутуан ауи тIакIв тшгIацIлымырпшуа дтаркъацадза дшаъаз, дангIаупшуазгьи ткIьита лылаква гIауыквлыргъвгъвун».

УацIыхъван ауат абадырын ауи тшгIацIызмырпшуаз апхIвыспа ткIьи ХIаджьымба лпны лара лпныкI апш дбзазауа дыгIвнан.

«Цкьата дчважвитI»

Эдже йылкIыз аузымщтуа заджв лакIвта дгIацIцIтI. ЗымгIва йрапхъата Апсны апны ауи апсыуа бызшва ллырдыртI, ауи сквшыкI аъара дакIытI. АрыпхьагIвта апхIвыспа длыдынхалуан Тхвазба Нонна, ауаса ауыс рахIа йахъвуз ансимшы цри бызшвамкIва датша бызшвала йъамчважвуз атгIачва ракIвын.

«Сара ауи йласхIвтI: апхъапхъа урышв бызшва ббырдырырквын апсышва зынгьи йгьбдыруашым, – йгIалгвалашвахитI ХIаджьымба Инна, – ларгьи йара ауаса йылчпатI: ажвахъчIвакI лымдыруата, щатакIгьи лымамкIва асабиква рапш акнигаква дрыдзхъачIван апсышва ллырдыртI, ужвы ауыла цкьадзата, абыжьква мыгIвхълымгауа дчважвитI».

Апсны апны археология пшгIара акIвлыршауа Эдже йапхъахауата дъацаз Уатхара кыт акIвпI. Ауат ажраква унашва рхъицIун йбергьльу апсуа археолог Цвинариа Игорь. Йара ауи апшта ауи Согъвым адзхъа Эшера кыт апны аэкспедициягьи далан.

«ЦIолата пшгIара»: лцри шIыпIаква рпны ажраква

Асквш 2013 агIан Трапщ Эдже лапхъанчIвиква рпсадгьыл Анхва кыт апны археология экспедиция унашва ахъылцIарныс лынасып йгIанакIытI. Ауи апхъала ауаъа йауацIыхта археология пшгIара гьакIвымшасызтI. Ауаъа ауи сквшы 1500 зхъыцIуа хапхъанчIви нышвынтаракI гIалаутI.

«Ауат анышвынтараква йрыуата азакI «йауашта» йгIащаквхатI: абыгIвква зымгIва абган. Ауаъа сара гIвбыжьпыгькI, гьатакI, гIвфибулакI (айха йгIалху, рыпшдзагата йгIадрысабапуа ашIарпага – аредакция ррытаразга) гIасаутI. ХIара йшхIпхьадзауала, ауат гIазлырхыз йара араъа йгIадырхарджьуаз пкъыгIваспI. Ауаса хIызхъвыцуа ауаъа йгIахIауыз апкъыгIваква Цебельда культура (Апсны, Цебельда апны йкIьасу антика йгьи йпасу асквшышвквтаква рагIан йщаквгылаз акультура – аредакция ррытаразга) швабыжта йазаргванпIта акIвпI. Ауатква зымгIва рыцIа цIолата йырхъвыхра атахъыпI, йауа ухIварыквын, нышвынтара анаъазара аргваныта зджьара ауагIа рбзазартаквагьи аъазара атахъыпI», – йгIалылкIгIитI археолог.

Анхва кыт апны археолог пщысквша джытI. Ауаъа йгIалауыз хвду зму апкъыгIваква рызджьакI ужвы АБИГИ (Гулиа Д.И. йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут – аредакция ррыытаразга) апны йщтIапI, айха йгIалху апкъыгIваква – Апсны акъральыгIва музей апны.

Ужвы ари асахIат Эдже Трыквшта, Анкара Гази университет амагистратура апны дапхьитIта ажраква ашIалрыстI. Ауи Апсни Амшын КвайчIва йатшпну ашти рпны археология йазынархата нхара лрыхIазыритI.

Йапызщылуа «ацхIа»

Эдже Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут археология хъвшара апынгьи, Гудаута йаъу Апсны ауагIа р-Абашта айсра акъральыгIва музей апынгьи дынхитI.

Лнаука статйаква зымгIва археолог апсыуа бызшвала йылгIвитI. Ауаса Эдже лтрыкв бызшвагьи гIалыхъвахтI: хсквша руацIа Апсны акъральыгIва университет агIвыма къральква рабадырра акафедра апны ауыла йалрыпхьун.

Трапщ Эдже Трыквшта апны дъагIадрийыз йгьи дъагIадзынгылыз, трыкв бызшва бзидздзата йъалдыруа, ауи йаццауата анаука мчыта дъадынхалуа, апсыуа бызшвагьи урышв бызшвагьи ъаллырдырыз гIаупхьадзарыквын ауи апсыуа апхьахьакви адуней археологква рыжвлари апызщылуа «цхIата» далырныс йауашта узыхIвуштI. Эдже лбзирала апсуа апхьахьаква рынхараква трыкв бызшвала бзидздзата йатаркIтI, асквш 2010 Измир апны, асквш 2011 Манис апны, асквш 2012 азербайджан къала Агсу апны йакIвшаз археологква рдуней конгрессква рпынгьи ауатыкв йгIатаргатI.

«Эдже апсышвала данчважвауа дщаквкIыпI, дтынчпI. Трыкв бызшвала данчважвауа ауи ддатшахитI, – йджьалщитI ХIаджьымба Инна. – АлахIвараква днарахвитIта закIыта дымчхитIта».

Ажурналистка йшылхIвауала Трапщ Эдже апсуа турыхдырыгIвчва ргIвыраква трыкв бызшвала дангIарыпхьуз атрыкв апхьахьаква «ауи аъарала ргвы днадзан – агIвыраква гIазквчважвузгьи ауат згIвыз ръачIвагIалагIвчвагьи рымагIальаматхатI».

Трапщ Эдже – дапсуа археологпI

Апсыуа бызшвала данчважвауа дшщаквкIу ауысла йырхIвауа щата амамкIва йгьаъам. Эдже аргваныта дыздыруа щардагIвы йгIалыкIгIитI ауи лчпащаквалагьи лдунейпшыщалагьи апхъа апсыуа хIвсысаква дшрапшу – ага уыжвгIанчIви заман даквыргIапсызтынгьи. УыжвгIанчIвита тшылгIвыча-тшылрыпшдзузтынгьи, чвала ацIасква нкъвылгауа тшылымчпузтынгьи ауи лгвы йталкIыз аъадаб ахабзаква дырхъымсуа йынкъвылгитI, йчпа йауаши йамуаши бзидздзата йылдыритI, лгьагьара йыншауа хъацIакI йапш йалыргата хвы аквылцIитI, йнардзу лхъвыцща лымапI.

Эдже апхъахьыла йылчпарныс йылгвыгъу, дзызхъвыцуа айхIарала анаука йапщылапI. Ауи лхъа йтымцIуата лцри Апсны археология дахъгвыргIвитI. Швабыж магIын ду амапI ауи лыхъазла 11 сквша цIуата йгIалаухыз лпсадгьыл дызлапщылу атлахцква лымрыдзырныс.

Ауи уанлачважвауа йа зджьакIы йылзырхIвауа уаназдзыргIвуа баагъьата йхъауцIитI: апхьахьа шIа Трапщ Эдже апхъахьыла дъанхалакIгьи – Апсны акIвызтI, Трыквшта акIвызтI – ауи дапсыуа археологызлуштI, архъвыхраква рпны лымгIваква зымгIвагьи лапхъанчIвиква радгьыл дазгIардуаштI.