Йбергьльу абызшвадырыгIв, Къарча-Черкес къральыгIва университет анаука нхара ауысла апроректор ПIаз Сергей ййымта мыш йаквшвауата АААК ахабарргарта портал йгIаквырцIитI абари аъачIвагIагIв гвымчIва, агIвычIвгIвыс джьащахъва йинтервью

Айсан Людмила

Йбергьльу абызшвадырыгIв, апрофессор, Къарча-Черкес къральыгIва университет анаука нхара ауысла апроректор ПIаз Сергей йынхара жвасквшапхьадзара рурала абаза бызшва атшауацIнарыхри ауи ауагIа йрылагари йырзынархапI. Ййымта мшы апрель а 5 йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йыцакIвдыршатI атачIв бызшваква ргIахчара абаргвыраква йгьи агвыгъараква, абаза бызшвали литературали арыпхьагIвчва ррыхIазырра йгьи йхъатачIв уысква, йынхара йырзынархаз айчважара.

– Сергей Умар йпа, ауниверситет апны уынхауищтара сквшы 40 раъара цIитI. Тбилиси аспирантура угIалгата араъа уангIайх ари аъара сквшы сынхапIхIва угвы йгIанагуазма?

– Къарча-Черкес къральыгIва педагогика институт (ужвы – классика университетхатI – аредакция ррытаразга) апны сынхара асквш 1981 агIан йджвыквсцIатI. Араъа зъара сынхуш сгьазымхъвыцуазтI. Аспирантура апны хIара педагогикагьи, методикагьи гьхIхIмырдыруазтI, ащарда цIолата лингвистика йгьи ауи йапщылу анаукаква хIрыпхьун, ауи ахIатырла йапхъахуз асквшква рагIан гвыргIвата рыцIа йсзалуаз арыпхьара адгалща акIвын, астуденткви сари хIшагвынгIвуаш апшта. Йсынасыпын, сарыпхьагIвчва ршвапха спахь йгылата сынхун.

ЗаманкI анахъыс амщтахь акIвпI ауыс саназъазаха. Ауи амщтахь щаквкIыта алекцияква сгIарыпхьун, асеминар нхараква акIвсыршун. Ауаса щардала схъа сазыразымкIва аудитория сгIаджвылцIхуан – сгвы йтаз зымгIва ъасзынамырдзуз ахъазла. ЙащтагIайуата рыцIа йхъадаз сызгIалкIгIауа сцатI, адырра йазгIашыкъкваз рыцIа цIолата срыдынхалуа салагатI, кIьыдата.

– Ууыс чвалатшычпара аламкIва бзи йшубауа гьгIващум.

– Сынхара ауралагьи йсгвапхун, йгьисгвапхитI. ЦIабыргыта, уахьчIвала адгалра уысква гIамта щарда нарахвитI, абызшвадырра апны сыздынхалырныс апхъала йызквскIыз ауысква рыхъазла заманта йсзыгIанхауа мачIпI.

– Сергей Умар йпа, апедагогика арыпхьара ауыс ареспублика апны йшаъула ухъвыцраква гIдырра хIтахъын – ауи уаъачIвагIагIвпI, цIолата уахагIвазапI. Швуниверситет Къарча-Черкес апедагогика нхагIвчва йыррыхIазырыртата йырпхьадзитI. Йшпаубауа, ауниверситет ари ауыс уахьчIвала йшатахъу апшта йырзынардзума?

– Йапхъахауата, хIуниверситет акIвпI ареспублика арыпхьара нхартаква ръачIвагIагIвчва рщардагIв зрыхIазыруа, абаза бызшвали литературали анаука-педагогика ъачIвагIагIвчва гIахIахвырквын, хIреспубликагьи хIкъральгьи нызжьхитIта адунейла ауат зрыхIазыруа хIуниверситетзаджвыкI акIвпI. Ауи бзира алата йгьспхьадзум, ауаса уахьчIвала ауыс шаъу апшта йсхIвитI.

ЙгIвбахауата, арыпхьагIв йъачIвагIа ажвлара рпны йанакIвызлакIгьи магIны амапI – ага рынхаша дуумызтынгьи, рпIатIу йшатахъу апшта йщтIыхмызтынгьи. Ауаса ауат ракIвпI абанпараква гIадзынзыргылуа, дырра рызтуа – чкIвынргIа ръадаби рдырракви раъаща акIвпI акъральгьи ажвларагьи йыруачIвбзазару.

– Йшыздыруала, йцIыхъвахауа асквшква рпны ауагIа агуманитар наукаква дукI гIальаматра гьырзырбахуам. УахьчIвала астудентква ргIахвра ауыс зквыйа, йалкIгIата абаза бызшви литератури зъачIвагIахуш?

– Йаъан заман хIара аъачIвагIагIвчва рыцIа йщардагIвыта, рдырраква рыцIа йнардзата йангIацIхIщтуаз. Ужвы абитуриентта йхIызгIайквауа збаллква 60 ацкIыс ймачIта апхьарта йгIалгауа чкIвынргIа ракIвпI. Ауи йгIалцIла, йхIаракIу апхьарта апрограмма асахIатква рызбжа цри бызшвали литературали аквтанай апхьарта апрограмма знархару адырраква йырзалхIхра атахъхитI. Ауи амщтахь арыпхьара аметодики атеории, аинновация методикаква рпрограммаква йырзалху асахIатква абгамкIва йгIанхитI.

ЦIабыргыта, асквш 2018 агIан астудентква ргIахвра ауысла йакIвшаз акампания гвыгъара бзи гIахIыланацIатI – ауниверситет афилология институт абаза хъвшара абитуриентква рквтала анкъвакъвранадзара гIаншатI. ЙцIыхъвахауа асквшква руацIа анкъвакъвра гIанымшауата хтыпкI рпны хыгIв нахIахвлун, йанхIзымхъузгьи гIаншун, сынчIва абаза хъвшара апны ахIвара швъаква рыцIа йщардахатI атыпква рацкIыс. СынчIва бакалавриат апны хгIвы рцынхъвы пщгIвы гIацIалтI, амагистратурагьи – гIвыджь. ХIшгвыгъауала, арат апсахра бзиква йшаъу йымгIвайсуаштI, йгIацIхIщтуа аъачIвагIагIвчва рнадзарагьи рыцIа йхIагIахуштI. Ари агIарбара ргIапсара ду алапI аректор Узденов Таусолтан йгьи ауниверситет, акафедра анхагIвчва шабгу. Датшагьи ауыс йацхърагIатI Эгьзакь Мусса унашва зхъицIауа агвып, «Алашара» адкIылара анхагIвчва.

«ЗымгIва ыдзтI» хIвата унапIква аквурышвта учIвахуашта йгьаъам. Баргвыра щардапI. Ауат рахъвдаквыщтра амальква хIырзыпшгIара атахъыпI. Ауи акIвпI уахьчIвала акафедрагьи ауниверситетгьи здынхалуа.

– Ауи анхари цри бызшва ъачIвагIата йгIалызхыз астудентква цхърагIарата йрайдзауи тIакIв угIарыквчважва йауашызтын.

– Ауниверситет арыпхьагIвчва джьгарта цри бызшваквали литератураквали акъральыгIва стандартква йгьи апрограммаква йрыдынхалитI, аквтанай йгьи йхIаракIу апхьартаква рыхъазла апхьагаква, ацхърагIагаква, архъвыхга нхараква гIандыршитI. Ауи йахъазымкIва, збаллква 60 йайхIу йгьи бзита йапхьауа астудентква абюджет йахъвымкIва хстипендиякI гIаргитI. Ужвы хIыздынхалуа апрограмма абитуриент, астудент, аъачIвагIагIв ххъатакIла цхърагIара шрайдзуш йазынархапI – апхьарта ахъатала, ауниверситет ахъатала, арайон йа акъала унашвахъцIарта ахъатала. Ауниверситет йара акъарула йхIазырпI арыпхьагIвчвагьи астудентква педагогика практика анрыму йрыдынхалуа аъачIвагIагIвчвагьи рдырра йъаладырхIуш йа стажировка ъарымазлуш йырщтийырныс.

– КIьыдата абаза бызшви литератури ркафедра гIахIрахарквын ауи дахIврата йамайа, уахьчIвала нхарата йакIвдыршауайа?

– Акафедра апны йцIыхъвахауа асквшы гIважва руацIа баргвыта абанпараква тшырпсахуа йымгIвайситI. ЙыззысхIвауа, абаза филология арат асквшква руацIа йалдзгIатI йбергьльу апхьахьаква, апедагог дуква – апрофессор Кълыч Рауф НыхIв йпа йгьи адоцент Батал Къасей Ажумар йпа. Арат аъачIвагIагIвчва рыхьыз йапщылата йгIаншатI акафедрагьи анаука апхьартагьи. Ауат рынхараква ракIвпI астудентква злапхьауа.

Ага руыс майрамызтынгьи, уахьчIва акафедра апны алекцияква йрыпхьитI, апрактика апхьарасахIатква акIвдыршитI абаза филология арыпхьагIвчва ъазаква – адоцент Батал (Шхай) Екатерина Маджьид йпхIа, адоцент ПIаз Лильа Кьащиф йпхIа. Акафедра унашва ахъицIитI алитературадырыгIв шIа гвыбзыгъа Кълыч Амир Валерий йпа. Ауат зымгIвагьи астудентква рыладрыпхьарныс йлырхын йрымапI анаука йгьи анаука-методика нхараква, ацхърагIагаква. Акафедра апны йгIаныршапI йгьи йынхитI апсыуа-адыгьа бызшваквала аспирантура.

Акафедра адахIвраква йрылапхьадзата араъа йгIахъыртIытI абаза бызшви акультури рырхъвыхра Квта, ауниверситет аректор йгIаджвыквцIарала алитература-гвацчпа йгьи анаука-арыпхьара журнал «Абазашта адзыхьква» гIаншатI – ауи абгата абаза бызшвала йгIацIцIуаштI.

– «Алашара» адкIылара абызшва агIахчара ауысла нхарата йакIвдыршауа мачIкI уаквчважвахьатI. Йауашызтын ауниверситети «Алашари» шацынхауа, ацынхара агIарбараква шаъу гIахIахIв.

– Пщысквша цIитIта «Кълыч Рауф йыхьызла апхьараква», «Тобыль Тольыстан йыхьызла апхьараква», «Абаза бызшви литератури рфестиваль», абаза бызшви акультури знархару архъвыхра кIьыдаква ацакIвхIыршитI.

«Алашара» йгьи Эгьзакь Мусса йхъатала ргIаджвыквцIарала хIрыцынхауа хIалагитI акъраль анаука квта хъадаква йрыуазакIу РАН абызшвадырра рхъвыхраква ринститут. Ауи аинститут анаука унашвачпагIв академик Казанский Николай дгIайын «Алашара» адкIылара апны чкIвынргIа дрынйатI. Ауи аинститути Къарча-Черкес къральыгIва университети ангIалра адырчпалтI. Ацынхара джьгарта йджвыквылтI.

«Алашара» программа рымапI агвацчпа гIвыраква йгьи анаука нхараква ратагIацIщтхра, аэкспедицияква ракIвыршара, аэтнография дырраква разкIкIра, раныргIалра, датшагьи уыс щарда йырзынархата. Схъатала йсылшатI асквшква 2016-2025 рурала абаза бызшва агIахчари атшауацIнарыхри знархару «Алашара» апрограмма алыхра скъару аласцIарныс. Ужвы ауи архъйара йгьи йкIьыду анхараква рэкспертиза акIвыршара салапI.

– Абызшва агIахчара ауыс акъральыгIва шпацхърагIауа?

– Йапшым аштаква рпны цри бызшви литератури ргIахчара ауысла дара рамальква нарахвитI. ЙгIахIахвырквын, Къабард-Балкъар, датшагьи Россия Федерация асубъектквакI рпны йазалху акъральыгIва программаква нарахвтI. Къарча-Черкес апны ауи апш программа гьаъам, ауаса йаъапI ацри бызшваква знархару ахабза, акъала апхьартаква рпны цри бызшва арыпхьара знархару ащаквыргылраква, акытква рпны цри бызшвали литературали арыпхьагIвчва хъгалра гIарызтуа амальква.

Ареспублика а-Хъада йунашвала Къарча-Черкес аправительства ансисквша цри бызшвали литературали апхьагаква, арыпхьаща цхърагIагаква ргIацIщтра ахча кIьыда азалырхитI, цри бызшвали литературали апхьагаква акъральыгIва ашIыпхьадзара швъа йшаншвалуашла амальква нарахвитI.

– Уара убызшвадырыгIвпI, ауи ахIатырла зпхьадзара мачIу ауагIахъаква рыбызшваква рчвымдзырныс ахъазла йтамщахIахауата апхъахьыла йчпачIвыйа? Йшпаубауа?

– Сара йшспхьадзауала, зымгIва йрапхъата асабигIзартаква йырзалху акъральыгIва программаква псахра рылацIара атахъыпI ауат рынхара цри бызшвала йшакIвыргашуш апшта. Ауыла йгIалагитI арыцхIагIаква зымгIва. Асоциология рхъвыхраква йшгIадырбазла, гIвысквша-хысквша зныбыжьта цри бызшва здыруа асабиква асабигIзарта йаныцIарыжьра сквшбжакIла цри бызшвала ачважвара ашIадрысхитI рынбжьагIвчва рпынгьи анчва-абачва рпынгьи. Ауи арыпхьара аргIапсща апны бжара дупI.

Йшспхьадзауала, Къарча-Черкес Республика апны ауагIахъа бызшваква ртшауацIыхра знархару апрограмма кIьыдата йлыхра атахъыпI, ауаъа йырхъйачIву ахачIвква зымгIвагьи гIарба йауаштI.

Датшагьи магIны зму уыскI: апхъала апшта Къарча-Черкес арыпхьара йгьи анаука рминистерства, арыпхьарала акъала йгьи арайон уысхартаква рпны цри бызшви литератури рарыпхьара анадзара зырхъвыхуа аинспекторква атагIаныршахра атахъыпI.

Йатахъу уыспI агIвымакъраль диаспораква рыцIагьи йауацIыхта хIрыцынхарынс. Сара агIвымакъраль диаспораква рыхъазла цри бызшвала агIвыра гIандыршарныс йанащтаз айззараква срылан. Апхъапхъа ауыс баргвын, адиаспораква рунашвачпагIвчви руысхагIвчви рщардагIв латин щата зму гIвыра гIандыршарныс йазгылан. Йаъан агIвыра кириллица щата амазара атахъыта йызпхьадзузгьи ауи хIшаднакIылуаш гIаргвынгIвуата. РахIа йхъадугьи ауи азаман кириллица щата зму агIвыра сквшы 80 райхIа цIуата йгIаныршахьан. ГIвысквша-хысквша анахъыцI йхIылшатI йгIаргвынхIыргIвырныс кириллица щата зму агIвыра апхъахьыла хъгалра шаму. Ужвы ауи агIвыра агIвымакъральква рпынгьи йгIадрысабапитI. Ауи анхара атагIащтIыххта адиаспора хIырцхърагIара атахъыпI апхьагаквала, арыпхьаща цхърагIагаквала, арыпхьагIвчва ррыхIазыррала.

– Сквшщарда руацIа Апсны Республики швари абызшваква знархару проект щарда дахIврала абзазара йалажвжьитI. Швацынхара агIарбараква шпаъу?

– Апроектква щардапI, ауаса ацIыхъвадза йырхъйам рылапI. Ауи ахIатырла «Алашара» апроектква рпны ацынхара гIарбапI. Ажва ахъазла, ажварква рацрыдынхалра,

аэкспедицияква рацакIвыршара, абызшва уысква, ауат рабарбайара знархару архъвыхраква.

Ужвы абаза-апсыуа (апсыуа-абаза) ажвар адынхалра, ажваква ргIвымара агIарыбергьыльра, агIвыма ажваква рцынхъвы абаза йгьи апсыуа ажваква рацгIарысабапра уысквала проект шIыц лыхIхитI. Йара ауи акIвпI ауыс зкву йацгIарысабап йауаш алфавитгьи. Араъа анаука йахъазымкIва асоциология йгьи ажвлара хъатаквала нхара ду хIпырапI. ГIамтата йгIацIанакIуаш гьсквшыкIым, ауаса апхъала хIымгIвайсра атахъыпI.

– Сергей Умар йпа, йауашызтын ухъатала йуызцауа азцIгIаракI сыргылуаштI. УгIариква бзазара уыста йгIалырх ачIвыйа? Рыуа аджвырагIв уыщта йырцума?

– Ауат зымгIвагьи йхIаракIу адырраква гIарыквшватI. АхIба, Марйат, журналистика хъвшара дгIалгатI, уадыргIвана аспирантура, алитература ажанр хвыцква руысла диссертация лхчатI, литератури журналистики ркафедра апны бзидздза арыпхьагIвта дынхатI, доцент хьзы гIалквнадыргатI. ТыхIа дцатI, ужвы асахIат дгьынхум, асабиква гIадзынлыргылитI. Адыгейшта апны дбзазитI, Краснодар йачвыхъарамкIва. СычкIвын Марат аистория факультет дгIалгатI, уадыргIвана аспирантура, ауаса датша ъачIвагIапI йгIалихыз – ужвы арра (Росгвардия) апны дкъвырльыкъвхагIвпI. СпхIайцIба Марйана Россия къральыгIва хвгIахвтра-экономика университет дгIалгатI, ауи йаццауата агIвыма бызшваква рхъвшара дапхьатI. Ужвы Америка ЙадкIылу аштатква рпны дынхитI. Йшцазла, ани аби ръачIвагIа нкъвызгауа ахIба лакIвпI. ХIтгIачва датшагьи арыпхьагIвкI дхIылапI – хIтаца Рита, ауи дапхьахьа гIальаматпI, апедагогика наукаква дыркандидатпI.

– Анаука, арыпхьара, ажвлара уысква рпны уынхара, удахIвраква рмагIны дупI. Йхъаду гIатгарата йупхьадзауа ачIвыйа? Убзазара апны ргвышхвагIвта йузалуада?

– Сынхара ауи апш хвы ъаквшвцIауа сгвапапI. Анчва дшвзыразхатI. Ауаса, йхъашвцIа, бзита йгIасгвынгIвитI: йчпачIву йгIаквухырквын сызхадзаз мачIдзапI. ЧкIвынргIа йрыуата йщардагIвымызтынгьи адырраква рыдызгалырныс ъасылшаз схъа аладупI. ЙангIасынйара йсгвапапI рдахIвраква срылачважварныс. ЙсгвапапI рхъвыхыгIвчва гвыпкI гIадзынсыргылырныс ъасылшаз, ауат дахIврала адиссертацияква рхчата уахьчIвала абаза бызшва архъвыхра йъадынхалуа.

Швабыж схъа рыладупI аспирантура апынгьи архъвыхра нхара апынгьи арыпхьагIвчва дуква ъасымаз. Ауралагьи сдыргвышхвун сан, саба, схъапщыла. Ауат йрылшауа сыгрымжьуата садрыпхьатI, хъарата санаъазгьи архъвыхра нхара акIвсыршарнысла амаль сзыгIандыршун. Анчва дырзыразхатI!

– Анчва дузыразхатI уаргьи, Сергей Умар йпа!