Сентябрь а 14 йбергьльу абаза уыснкъвгагIв КIьыщмахва МухIамад Хаджьбакьыр йпа сквшы 70 йхъыцIитI. Аюбилей йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йгIайыквчважвауа абзагIвра аднагалтI.

ЧкIала Георгий

КIьыщмахва МухIамад Хаджьбакьыр йпа зыщайдзаква аубыхква рпны йгIаджвыквылуа абаза ткъвым дгIарылцIтI. Ауат ащайдзаква МухIамад йхъатала йгIайаутI: адырраква йрызгIашыкъу ахъацIа йтгIачва ртурых гIайймырдыркIва йшпаурыз! ЙайхIатагьи йхIхIвапIта, ауи йынхара бзазара йанархаракIхаз наука нхарапI, ауыгьи ащардала йыззынарху йцри уагIахъа ртурых акIвпI.

«Насып зпщылу» атдзахьыз

КIьыщмахваргIа рхъа аубых ахIчва БарзагьргIа рпны йгIаджвыквлитI. Ауи шцIабыргу МухIамад йхъатала йщаквйыргылтI асквш 90-ква рагIан аткъвым райззара анадигалуаз. ЙткъвымлагIвчва азиддара апхъала МухIамад ХIаджьбакьыр йпа КIьыщмахваргIа ртдзахьыз шгIаншаз атамам нкъвицатI, ауи нкъвызгауа ауагIа ъабзазауа гIаййырдыртI, Апсны апны Кишмариа тдзахьыз нкъвызгауа йайщчва драбадыртI.

Ари анхара ауи аъара даланахIван – йгIаййырдырыз зымгIва адикIылын «Аубыхква рпсыхIва йгIатыцIыз аткъвым» ахьызта книга йгIвытI.

УахьчIва йхIзыгIадзаз ахабарыжвква йшгIархIвахуала, ахIчва БарзагьргIа ртгIачва апны йгIанхаз ахъацIазаджвыкI данпсы ауи йпхIвыс дхIатлата дгIанхатI. Ахан йпаз ахI йыгIвзакI – «БарзагьргIа ртаца па длаута ахабар сызгIазгуа тшкIвдыраквы йыстуаштI» – йхIватI. Йыззпшуаз асаби данйы ахан йпа дгвыргъьауа – «КIьыщ махва!» – «Мыш уагIвырльхатI!» – йхIватI. Арат ажваква тшадыркIылын КIьыщмахваргIа сквшышвпхьадзара йынкъвыргауа атдзахьыз гIандыршатI.

КIьыщмахва МухIамад йапхъанчIвиква йрыуата щардагIвы йхъа рыладухауа рыхьызква йхIвитI. Ауат дрыуапI Павловск кадет корпус йгIалгаз аурышв ры аподполковник Батокъва Усыф йпа. КIьыщмахва Батокъва аурышв ры асквшква 1828-1829 рагIан Балкан, асквш 1835 агIан Польша рпынква йанайсуаз дрылан, абазакви агвхъауакви аурышвква йрамакIуа йаналага акъазакъ кыт Прочный Окоп апны йаныргIалыз КIавкIаз мажа Агъьма хъата дырщтитI, ауаъа ауи аурышв рхъвква рунашвачпагIвчва рпахь ащхъагIвчва разыгIальаматраква дрызгылан, йаргьи уахъынлата абджьар змата дъабзазуз атдзы йнашылыз айсчва дырщытI.

Батокъва йаща Асльангьари йпа Баторий Ставрополь гимназия апны дарыпхьагIвын, йаргьи йткъвым йауу ачкIвынчва ауаъа дырра раура ахъазла йчпаз гьмачIым. Ауи йайрыпхьакваз дрыуапI МухIамад йаба КIьыщмахва ХIаджьбакьыргьи.

МухIамад йсабихъа

ХIаджьбакьыр Зулькъарнай йпа Дарыкъвакт (ужвы – Псыжв кыт – аредакция ррытаразга) апны дйытI, агимназия дангIалга амщтахьгьи арыпхьагIвта йара ауаъа дынхун. Асквш 1949 ауи нхара Къарапагва кыт дырщтитI. Ауаъа МухIамад дйытI. Ауи атгIачва рпны йгIвыджьхуз дсабийын, атгIачва дууын, МухIамад хвгIвахщчви хгIвайщчви йыман. ЙахщахIби йгIвайщчви йхвыцыркIвата йпсытI.

Асквш 1955 агIан атгIачва Псыжв кыт йгIайхын МухIамадгьи апхьарта ауаъа дцатI. Пщысквша данапхьа амщтахь ауи Черкесск ауагIахъа апхьарта-интернат днарахвтI. Ауи уацIыхъван йабаза уысагIвхаз Мыхц Кьарим класскI апны дйыцапхьун, пещкIгьи йацтан. Йара МухIамад рыцIа дхъызхуаз апсабара ахабзаква зырхъвыхуаз анаукаква ракIвын, радиуатехникагьи бзи йбун. Ауи акIвымкIвагьи бокси агIахIвракви тшрыдикIылуан.

«Сара аинтернат амщтахь Таганрог арадиуатехника институт сыцIалра сгвыгъан, – йхIвитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа. – Ауаса хIансамбль йахъпшылуаз Сопоев Борис (Сопоев Борис Александр йпа, Россия апны гIатгара зму артист, «Алан» гIахIвчва гвып йалаз – аредакция ррытаразга) саргьи йсыцапхьуз Ерыжв КъахIаргьи Эдиев СултIангьи Ащхъа кытмлыкврхIара институт хIыцIайцIушта йхIван Орджоникидзе (ужвы – Владикавказ къала – аредакция ррытаразга) хIцатI».

Апхьара, бокс, гIахIвра

«АцIацIара» ауысла йгIазыргвыгъаз йхъгалраква йахъцачвата драйгвгъазапI – аинститут ачкIвынчва дара-дара йыцIалра атахъхатI – йрынасыпын, аинтернат апны йрауыз адырраква бзийын.

«УахьчIва апшта йыздырхитI химияла архъвыхра шакIвшуз, – йгIайгвалашвахитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа. – Ауи астудентква зымгIва зчвшвуз пхIвыскI – ахимия наукаква рдоктор – йхIлыркIуан. Сара абилет насахвтI, азцIгIараква сырпшын тшсымрыхIазыруата зынла джьауап рыстырныс сшхIазыру схIватI – ауат бзита йыздыруан. ЗымгIва гIасхIватI. Архъвыхра шакIвшуз йапшуа апещ ацIыхъвала йчIваз афакультет адекан дгIахIыдзхъачIван съауу, йсмагIну агьиква дрызцIгIауа далагатI, азцIгIара чIыдаква джьауап анрыст амщтахьгьи «хвба» сыздмыргылкIва йгьйымуытI».

Аинститут апынгьи МухIамад бокси агIахIвракви ауи апхъала дшырпщылаз апшта дырпщылан, йдахIвраквагьи бзийын. Асквш 1969 агIан «Буревестник» спорт жвлара (Совет Союз йхIаракIу апхьартаква райхIара рапхьагIвчви рарыпхьагIвчви адызкIылуаз аспорт жвлара – аредакция ррытаразга) апны апхъагылара азабакIрала анкъвакъвраква рпны ауи рызна согIа гIатиган СССР аспорт амастерра дакандидатхатI.

МухIамад йынбжьагIвчва Ерыжв КъахIари Эдиев СултIани йыцта дъагIахIвуаз «Джьгыт» ансамбльгьи асквшква 1969 йгьи 1971 рагIан Польши Венгрии рпны йакIвшуз фольклор гIахIврала йапхъахузи йгIвбахузи адуней фестивальква йырлауреатхатI.

Ауатква зымгIва астудент агроном апхьахьа ъачIвагIа тшазибжьарныс йгьйымзарархузтI, йаргьи асквш 1972 агIан ауи штшазибжьаз йаквшахIатхуз адиплом гIапшцIигатI.

Апхьара амщтахь йапхъахуз асквшква: аколхоз, ар

Аинститут амщтахь МухIамад нхара Ставрополь шта дырщтитI, ауаса ауаъа агроном йыхъазла нхарта гьаъамызтI, йаргьи йкыт дгIайхтI. Араъа ауи архъвыхырта млыкврхIарта дызшIырттI, ауаса зынхаша хIакъ сом 70 ахIа йнамдзауа лаборантта акIвын дшрызнахвуашыз.

«Анхаша сымамачIхатI, йауа ухIварыквын сара сахщчваквагьи сащагьи тшгIащтIырхырныс сырцхърагIара атахъын. «УачIвыдза сазхъвыцпI» – схIван хIпны сгIайхтI, – йгIайгвалашвахитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа. – СъагIайхыз хIани хIаби хIколхоз «Къвбина» аунашвачпагIви агроном хъади шсыщтагIайыз, йащтагIайуаз ащымта амаль амамкIва срызнашылырныс йшахIвазгьи гIасархIвтI. Ащымта сцан йгIвбахауа абригада агрономта снарахвтI, нхаша хIакъта сом 120 сыздыргылтI, йхIыдзхъу Садова кыт апны йаъаз ауатрарпхартагьи са сахьыла йгIахъыргахта ауи ахъазгьи сынхаша цтуманкI гIаладырхIарныс сгIадыргвыгъатI. Сом 180 ауат асквшква рагIан нхаша бзийын. Саргьи садгылтI».

«Къвбина» колхоз Къарча-Черкес апны йагъьыз амлыкврхIартаква йрыуан, здырраква шIыцыз аъачIвагIагIв шIагьи араъа датахъдзата йгIацIцIтI. ЦIабыргыта, щарда йнамиуата ауи йынхара апикъьара атахъхатI: асквш 1974 агIан МухIамад ар дызшIырттI.

Ауи Ленинград айсра шта даквшватI, атанк рхъвква дрылашватI, сержант ахIба чын йымата апхъапхъа авзвод ахъвшара, уацIыхъван авзвод унашва рхъицIауа йкъвырльыкъв йхатI. Ар апны йгаз асквш ансимшы дызлаз ауысква ракIвымкIва датшагьи закIыла йгвы йгIатахатI: зынзамыза данауырщтрыз ауи йкытлагIв, йыгIвза Ерыжв КъахIар йаща Мурат дйынйалун. (Ерыжв Мурат акиноква йрылаз дактерын, дрежиссерын, «Йазалху аурышв архъв», «АугIахъа шварагIварадара акъвырльыкъвхара агент», «АчвгьахагIвчва р-Петербург 2: Адвокат» фильмква рпны дызлагIахъвмарыз атурасквала дбергьльыпI – аредакция ррытаразга).

Апартия йгьи акъральыгIва нхартаква рпны

Асквш 1977 агIан МухIамад ХIаджьбакьыр йпа апартия нхара дызшIырттI. Ауаъа йгIашIарышвта асквш 1986-дза ауи апартия къвырльыкъвхартаква рпны йапшым аъанатIаква йымата дынхатI, уацIыхъван псахра щарда ъаншаз акыт млыкврхIара дазгIайхтI.

СССР апны «перестройка» – хIва йызпхьуз апсахраква анакIвшуз (КПСС а-Квта Комитет агенеральна секретарь Горбачев Михаил йгIалайгаз, СССР алпIлара зцIыхъватшарахаз акъраль аидеология, аэкономика йгьи аполитика бзазара апны апсахра дуква – аредакция ррытаразга) афачIвква ргIархарджьра йгIацIанакIуа анхараква зымгIва – «архъа апны угIалагата аткван акIарышвтадза» – закIыта йадыркIылырныс ртахъхатI. Ауи ахIатырла йъакIвызлакIгьи агропром адкIыларакви акомбинаткви гIандыршауа йалагатI.

Асквш 1986 агIан Усть-Джьгваты агропром адкIылара даунашвачпагIвта КIьыщмахва МухIамад ддыргылтI. Ауи йаццауата Усть-Джьгваты райисполком аунашвачпагIвгьи дитарагылыгIвын. ЙащтагIайуаз асквш ауи Москва апны РСФСР а-КъральыгIва агропром йаланакIуаз Агропром комплекс унашва ахъцIарала Россия йхIаракIу апхьарта апны аэкономика механизмквали апхъагыла технологияквали апхьараква дырхъыстI. Асквш 1988 агIан МухIамад унашва зхъицIуз адкIылара «Къарча-Черкес» акгропромкомбинат йахъвшарата йырчпахын йаргьи ауи асквш 1989-дза унашва ахъицIун.

Ауи амщтахь КIьыщмахва МухIамад апартия нхара датазшIыртхтI: апхъапхъа КПСС аобласть комитет даинструкторын, хвымызкI данынха Прикубан райком йгIвыджьхауа дасекретархатI. Асквш 1990 агIан Ростов йхIаракIу апартия апхьарта дыцIалитIта гIвысквша ауаъа дапхьитI… ауаса ауи апхьара дшазымпшуаз апшта йалйыргатI.

«Ауи азаман акоммунист партия швабыжта йдырджьун, саргьи адиплом ангIасырт йашIызжвжван йкIасрышвхтI. УацIыхъван шIыц-шIыц йгIаргIвыхыз насахвырныс зъара сызшIыртлакIгьи сгьащтамцахтI», – йхIвитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа.

АуагIа рыхъаз сабап хара

КIьыщмахва МухIамад уыста дыздгылазлакIгьи йгвы аквкIта дынхун, йызнымкIвагьи арайон, аобласть руысхартаква ачIахIра швъаквала йыхьыз рхIватI. Ауи Къарча-Черкес Республика апны гIатгара зму дкъральыгIва къвырльыкъвхагIвпI. Ауаса йара МухIамад йыхъазла агалагьи рыцIа хвы амапI йнапа цкьазлари ауагIа сабапкI шырзихауа ъайбауи.

Апсны апны айсра ангIалага (асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсрааредакция ррытаразга) КIьыщмахва МухIамад Прикубан район аунашвахъцIарта апны дынхун. Ауи хIайщчва рреспублика ахъаз гуманитар цхърагIара адызгалуаз дрыуазаджвын, йапхъахуз ацхърагIара згуз амашинаквагьи дрыццатI.

«Ауи агIан йыгьгьисгIархвытI – аквырджьква равиация гIахIхъапссгIан ахъахьыла йгIахIылахысуа йалагатI, саргьи закI гIасыквшватI», – йгIайгвалашвахитI ауи.

МухIамад ХIаджьбакьыр йпа Ардзынба Владиславгьи дйынйун – айсра агIангьи ауи амщтахьгьи. УахьчIва йъагIадзазгьи хвду ззибауа согIата йынкъвигитI ауи Апсны йапхъахуз р-Президент йгIайыйтыз ареспублика адамыгъа. Ртшхъвагата йгIайквнадыргаз зымгIва рпынгьи Апсны Республика рорден «Ахьдз-Апша» амедаль рыцIа йгIаликIгIитI.

Асквш 2000-ква рагIан МухIамад рхарджьыртакI апны дунашвачпагIвын, уацIыхъван акъральыгIва къвырльыкъвхара даталалхын быжьсквша Апсабара гIарысабапща ахъпшылрала а-Федерал къвырльыкъвхарта КъЧР-ла аунашвахъцIарта апны эксперт-ъачIвагIагIвта дынхатI, Россия Федерация акъральыгIва къвырльыкъвхара йапхъахауа класс зму ареферент йчын гIайырттI.

КIьыщмахва МухIамад нхарала швапхата йырхIази ауагIа рпны пIатIута йымуи гIарпхьадзауата ауи гIван – асквш 2000 йгьи асквш 2007 рагIан – «Абаза» жвлара-политика мгIвайсра (ужвы – «Абаза» жвлара адкIылара – аредакция ррытаразга) даунашвачпагIвта далырхтI.

«ХIара ауи агIан цIас бзикI гIаджвыквхIцIатI – хIуагIа (абазаква – аредакция ррытаразга) йгIарылцIыз, ауагIа рыхъазла щарда зчпаз йбергьльу хIыгIвычIвгIвысква йшбзаркIву рыхьыз хIвара, ачIахIра хъвлапынква рзадгалра, – йхIвитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа дызлаз ажвлара уысква дрыквчважвауата. – Сара ажвлара адкIылара санаунашвачпагIвыз йапхъахауата ауаса йызчIахIхIыз Мыхц Кьарим йакIвпI. Ауи асквш 1999 агIан сквш 50 йхъыцIтI, ауаса ршIыйара хъвлапныкI йзадыргалырныс гьырзаквмыршвузтI. ХIара ауи ахъвлапын асквш 2001 мартI мыз агIан йакIвхIыршатI. МызкIы анцIы Кьарим адуней йхIваджьтI».

Ажвлара хъвдаквцIара ду нкъвигауата МухIамад ХIаджьбакьыр йпа Къарча-Черкес апны йапшым ауысква йанрылапшуаз абазаква разыгIальаматраква гIарпхьадзалара ахъазла щарда йчпатI.

Анаука нхара

Асквш 2004 агIан КIьыщмахва МухIамад Къарча-Черкес къральыгIва университет аспирантура дгIалган аистория наукаква дыркандидатхара ахъазла диссертация йхчатI. Анаука джьгарта дъадзалу ажвыхвсквша руацIа ауи Адыгьа (Черкес) энциклопедия ахъазла статйа 70 райхIа, Апсуа биография ажвар ахъазла статйа 40 райхIа, «Россия тгIачва» энциклопедия ахъазла «Абаза тгIачва» статйа йгIвытI, хвмонографиякI гIацIищттI, йапшым анаука йгьи ажвлара-политика гIацIщтраква рпны гIвыра щарда гIаквицIатI.

ЙшхIхIваз апшта, анаука апны КIьыщмахва МухIамад нархара хъадата йнайахвыз аубых уагIахъа ртурых акIвпI.

«Ауи ауысла архъвыхраква акIвсыршауата сара Трыквшта саъан, аубых мхIаджьырква ртынхаква срынйатI. Ауат джьащахъвара щарда гIасархIвтI. Ашвъа джьащахъваква срынйатI сара Армения, Азербайджан, Трыквшта, Москва, Ростов, Ставрополь ршвъащтIацIартаква рпны санынхуз. Ауат зымгIва сгIвыра дуква «Аубыхква ртурыхи ркультури рырхъвыхра апны йаъу абаргвыраква», «Аубыхква ртурыхи рхабзанкъвари йырзынарху ачвахъабагаква» датшагьи сынхараква йрыщатахатI», – йхIвитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа.

Йнаука нхара КIьыщмахва МухIамад ужвы тшпсщара данчIвахгьи йгьныйыжьуам. ЦIабыргыта, йцIыхъвахауа азаман ауи йпа Альберти йпхIа Альбини йари йхъапщыла Нини зладыргвыргъьаз ахыгIвпхIвыспачкIвынкI дрыцызларныс рыцIа дхънахитI.