Иордания апсуа-абаза диаспора йгьи ажвлара адкIылара «Диуан Абаза» ахъада Абаза (Чычба) ХIасан йхъатала ршвапха пшдзапI агIвычIвгIвыс йпсадгьыл йазйыму алахIвара цIолаква йща йалата йшгIамгIвайсуа, йшгIашIыхауа ауысла, ага йынцIра аурала гIамта ауыра ацIабырг йымдыруата дгIабзазазтынгьи.

Хагба Изольда

АгIвычIвгIвыс йгвы ацIгIвадза йнадзуш агIахътIра шIыцква йпахьла йшщтIу йымдыруата йбзазара шабгу агIаншара, анйара джьащахъваквала йырчвыта щарда ницIырныс закIы гьазхIвам. Араса акIвпI Абаза (Чычба) ХIасан йуыс шцаз. Ауи дгIазлыцIыз, йыжвла ъану ачIвыла рхабар анидыр йагIа днадзахьан, сквшы 60 райхIа ницIхьан.

ХIара АААК руысхагIвчва Иордания йанаъаз асхъан хIанйатI. Ужвы Абаза (Чычба) ХIасан Амман апны «Диуан Абаза» дахъадапI. Ари иордан жвлара акъраль апсуа-абаза диаспора йрыуата йту ауагIа зымгIва аднакIылитI.

Египет адиаспора йрапшдзата Иордания адиаспорагьи лкIгIарата йрыму ари акIвпI: ауи йауу ауагIа «Абаза» – хIва йызпхьауа йара ткъвымкI йаднакIылитI, ауи аткъвымхьыз нкъвыргитI, ауаса йгIазлыцIыз аткъвым жвла запшу зымгIвагьи йгьырдырхуам.

Арра къвырльыкъвхара азгIашыкъра

Йара Абаза (Чычба) ХIасан йшихIвауала, зынгьи йымбаз йабаду, ауи йаба, ауат рапхъанчIвиква рунашвала йдырхуа мачIпI. Йдыруагьи гIайазхIвыз йаба Абаза (Чычба) Хусейн йакIвпI.

«ХIаба йшгIасайхIвызла, хIтгIачва Апсны йгIатыцIын Трыквшта йталхтI, уадыргIвана Сирия, ауи амщтахь Иордания. ХIаба хгIвайхщчва йыман. Ауатгьи Иордания йгIайхын араъа унагIва йнашылтI. ГвасрапI, ауаса рыуа заджвыгьи уахьчIва дгьабгахым. Иордания апны йаби йани абадыртI, йан Бахигиа лыхьзын, ауыгьи лщала дапсыуан», – йхIвитI ХIасан.

Хусейни Бахигии ХIасани (асквш 1946 агIан) ауи йхгIвайхщчви гIархъшахъыцIтI. Ауи апхъала ХIасан йаба лыбызшвала диорданта пхIвыс дйыман, ауи саби данлау адуней лхIваджьтI. Ауи йлауыз ачкIвын ХIасан йабала дйащата даъапI, ужвы ауи США апны дбзазитI.

ХIасан Иордания акъала Зарка апны дйытI, ауаъа дапхьатI, апхьарта амщтахь арра колледж дыцIалтI, асквш 1967 агIан афицарта дгIалгатI. Йкъвырльыкъвхара анджвыквицIуз дпилотын, ауаса йзгIвадара дерт ъамаз ашвхIаусыгIвала арра ахIауа къаруква ртшчвхъыхчара рхъвква рпны нцIрата йымаз къвырльыкъв йхатI. Асквш 1998 агIан генерал-майор хьзы йымата пенсия дцатI.

Ауыла арра апны ауи йкъвырльыкъвхара гьшIымчIватI: ауи йапшыз аъачIвагIагIвчва йырзыбжан.

«Пенсия санца амщтахь хвысквша руацIа йазалху ангIалрала ООН апны къвырльыкъв схатI – гIвысквши бжакIи Таджикистан апны йхъаду арра хъпшылыгIвта, ауи амщтахь гIвысквши бжакIи Нью-Йорк апны йаныргIалу ООН аштаб-квартира апны АшварагIвадара а-Совет сакьангьашагIвта. ЙатаркIвах хвысквша руацIа Женева Аджьуар Къапщ Адуней комитет апны адуней арра хабзадкIыла нархарала йасрыпхьатI. Ари адуней адкIылара ангIалрала съадзарыцынхуз къраль щарда гIамыздатI» – йбзазара мгIва агIаншара хъадаква дрыквчважвауата йгвгIанагра хIыцагIвишитI Абаза ХIасан.

Дпшвырхъыччауа йгIайгвалашвахитI ауи сквшы 65 дыртата арра къвырльыкъвхара нижьхырныс шихасаз, пенсия дшгIачIвадзахыз.

«СгIамчIвахуата сынхарныс тшгIасзынадырхазтIхIва ансисквша рыцIа-рыцIа йсчвхIатлахун стгIачва сырчвыхъарата сбзазарныс: йалауцIарыквын Иордания утыцIта 10 сквша руацIа сбзазатI. Асабиква апхьун, схъапщыла са съацауа дсыцнайырныс амаль гьлымамызтI, ауи ахIатырла акъвырльыкъвхара нызжьхырныс токьаль счпатI. Абараса асквш 2010 йгIашIарышвта спенсионердзахатI», – йхIвитI Абаза ХIасан.

Арра къвырльыкъвхара дшхънахыз ауысла саницIгIа ХIасан йаба йаща йунашва гIайрахатI. Ауи арра апны дкъвырльыкъвхагIвын, арра фаша швабыж йынгIалуата дарыпшдзун, ХIасангьи ауи зымгIвала дишIпшуан, швапха гIайхъихуан. Ауи айсыгIвчва рхъацIара ауысла йхIвалуз ахабарква ХIасан швабыж йгвапхауата йджьайщун.

ЙхIвара атахъыпI Иордания йту хIабашталагIвчва хIанрабадыруаз гвы зхIтыз закIы аунашва: апсуа-абаза диаспора ныжьхта ачеркес диаспора шабгу йрыуу ахIбачва йалкIгIата арра къвырльыкъвхара тшадыркIылуан. Араса йзцаз ауысла Абаза ХIасан йхIвауа ари акIвпI.

«Ачеркесква (Иордания апны КIавкIаз йтыцIыз зымгIвагьи черкес жвлара йрыларпхьадзитI, ауат йрыуапI апсуа-абаза диаспорагьи – аредакция ррытаразга) Иордания апны апаштахI тгIачва пIатIу ду рыквырцIитI кърари хъацIара дуи ъанкъвыргауа ахъазла. ДахIвра гIатугара ахъазла уайсыгIв багъьазара, ухахвазара атахъыпI. Йшцауала, хIара ауатква хIзыгIарбитI», – йхIвитI агенерал дщаквкIдза.

УадыргIвана йгIацицIахитI: азаман тшапсахитI, йыцыгIв сабичва – ХIасан гIвпачви пщгIвыпхIчви йымапI – рыуа заджвгьи ауи йыщта гьимырцатI, арра къвырльыкъвхара тшгьадйымкIылтI. ЙгIариква зымгIвагьи гуманитар нархартала йхIаракIу адырраква гIацIыргатI. УахьчIвала Абаза ХIасан насыпла йырчву дабадупI – йгIариква рсабиква жвахыгIв йнадзахьатI.

Аща азшIытра йгьи «Диуан Абаза»

ХIасан дансабийыз дгIазлыцIыз ажвла, йпсадгьыл рунашва мачIын йангIайархIвуаз. Йаба ауатква дукI йымрыцIолауата акIвын дшрылачважвуз.

«ЙыгIдыруаз ачеркес жвлара йрыланакIуа АбазаргIа хIшрыуаз акIвын, ауаса ауи айхIа, рыцIа йалыргата йгIахIархIв гьаъам, – йгIахIгвынйыргIвитI ауи йсабихъа гIайгвалашвахуата. – Зынзамыза хIаба гIарып бызшва йапшымкIва датша бызшвакI дшалачважвуз здырхитI. Мадзата закIы йаналачважвуз аъахIыльчва ахIбачва ауи абызшва гIадрысабапуан. ХIара асабиква хIхвыцынта ауи амгIан бызшваз хIазцIгIун. Ауи йдатшу хIпсадгьыл йшабызшву акIвын джьауапта йгIахIыртуаз. ХIхвыцчванта йгьгIахIгвнымгIвуазтI «йдатшу хIпсадгьыл» ззырхIвуз, ацIабырг ухIвушызтын, ауи атлахан йыгIдырнысгьи хIгьащтамызтI».

Сквшщарда анагIвс амщтахь Абаза ХIасан щарда йдыртI йыжвла ахъазла. Ага ауаса йаъазтынгьи й-90-хауа асквшква рагIан ООН апны къвырльыкъв анихуз, ауи уыста йгьйымбузтI ахабарргартаква Апсны йанаквчважвуз, ауаъа айсра (асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшуз Апсны ауагIа р-Абашта айсрааредакция ррытаразга) шакIвшауа ангIартуаз, йшпакIву ухIварыквын ауи йаргьи цIолата йшипщылу гьйылайымхIвузтI.

ХIасан Иордания дангIайх йабашталагIвчва дрыщтаныкъварныс рыцIа дахадзауа далагатI, йалкIгIата ауи асхъан акIвпI йапхъанчIви псадгьыл, ауаъа йакIвшуз айсра рунашва, Иордания йауу апсуаквагьи ауи айсра йалата Апсны ахъахвитра йшазгылаз ахабарква анигIа. Айсра йалаз ачкIвынчва йырбаз ажвлара йрархIвхтI.

Абаза ХIасан йара йшихIвахуала, ауи агIан акIвпI «алахIвара дуква» анизыгIацIс, «йыщайдза ангIайаух».

«Ауи швабыж йгвлахIаран. Иордания апны хIара хIшчеркесу (КIавкIаз хIшауу – аредакция ррытаразга) гIдыруан. Ауаса ауи йахъазымкIва псадгьылгьи, бызшвагьи, турыхгьи шхIыму аныгIдыр ажвала йузымхIвушта йхIылахIатI. Ауи рахIагьи хIаргвышхватI «Диуан Абаза» адкIылара гIанхIыршарныс. Апхъала хIара адуней ду хIахъвыта тшыхIпхьадзун, ага йанакIвызлакIгьи Иордания анахьанат абзазагIвчва хIшрапшым хIылахIхIваргьи. Араъа зынла йбергьыльхатI щайдзагьи, хIыжвла ъану псадгьылгьи шхIыму», – йгвгIанаграква хIыцагIвишитI Абаза ХIасан.

Абараса асквш 2009 агIан Амман апны ажвлара адкIылара «Диуан Абаза» гIаншатI. Ауи апхъала Амман апны йбзазуз апсуакви абазакви мызкIы апны зны Ачеркес гвчIагIвчпара жвлара руысхарта апны йанйалун.

«ЦIабыргыта араъа хIара зымгIвагьи ачеркес жвлара хIрыланакIитI. Иордания апны хIара ажвакIла, «черкес» – хIва, йхIыпхьитI, йауа ухIварыквын араъа ауагIа йырзацапшпI хIхъа шхIпхьадзауа – черкеста, апсыуата йа абазата. Ауаса хIара йалкIгIата апсуа-абаза диаспора ранйараква акIвхIыршауа хIалагатI», – йрытамамитI Абаза ХIасан.

Ауи йшихIвауала, уахьчIвала 4000-гIв йнадзауата Иордания йтабзазауа апсуа-абаза диаспора йрыуата «Диуан Абаза» ашвъа тшанырцIата йалапI уагIа 800-гIвы.

«Асквш 2009 агIан Гассан МухIамад, Боказ Ани, Абаза Акрам датшагьи апсуа-абаза диаспора йрыуата пщгIвы «Диуан Абаза» адкIылара акъральыгIва хабзала ашвъа йананырцIа сара Иордания апны сгьаъамызтI. Асквш 2010 агIан сара ауи анхара тшадскIылтI, уадыргIвана унашвачпагIвта салырхтI», – йгIайгвалашвахитI Абаза (Чычба) ХIасан.

«Диуан Абаза» апны апхъапхъа йанйалуз 20-гIвыкI ракIвын йандзуз. АдкIылара йнардзата йынхара ахъазла пещ кIьыдагьи адгалра уысква рыхъазла ахчагьи рымазара атахъын. Ауаса ахча ауыс баргвын. ЩардагIвы ргвы ыдзуан, ауаса йашIамсуата йанйалун.

Ауи азаман, асквш 2010-ква ргIаталымта, йгIаншагIвацаз адкIылара уыста апахь йгылаз йрыуата «Диуан Абаза» рыцIа йхъадата йырпхьадзуз гIарылыркIгIан йрыдынхалуа йалагатI.

«ХIара псадгьыл, къральыгIва, культура, турых шхIыму ангIахIгвынгIвы зымгIва рапхъа йщаквхIыргылырныс мурадта йхIчпатI хIдиаспора йрыуата зъарагIвы Иордания йтабзазауа. АуагIа хIрынйун, хIрачважвун, рыжвла рдыруазтын хIазцIгIун, ртдзахьызква гIахIхIырдыруан, апсуа, абаза тдзахьызква зныта йхIымаз ашвъаква йыршIхIырпшуан, аъахIыльчва абахIырдыруан. ХIара уахьчIвала йадхIкIылыз ашвъаква йшгIадырбауала, Иордания апны апсуа-абаза диаспора уагIа 4000-гIв раъара йнадзитI», – йхIвитI Абаза ХIасан.

АдкIылара аунашвачпагIв йъанатIа уадгылра, напI щтIухра ахъазла гIвысквша рурала адкIылара уалазара, алазлара швагагьи (мызкIы апны ашвага 5 долларкI йа 3 иордан динаркI надзитI – аредакция ррытаразга) йапымшвтуата мзигIадзапхьадза йушвара атахъыпI. «Алхраква гIвысквша рпны зны йакIвшитI», – йрытамамитI Абаза (Чычба) ХIасан адкIылара алаща даквчважвауата.

«ХIара хIпсадгьыл рыцIа йпшдзапI!»

«Диуан Абаза» анхара анджвыквыл йгIашIарышвта апхъанчIви псадгьыл тшаргваначIвуа йалагатI. Ауи абзирала уахьчIвала Иордания йауата уагIа 750-гIвы Апсны Республика йакъральыгIвпI, апсуа паспортква гIапшцIыргахьатI.

Асквш 2015 агIан йапхъахауата Апсны дангIай даквгIацапахуата Абаза (Чычба) ХIасан рыцIа йджьайщаз гIайгвалашвахитI.

«Акъраль апшдзара сара швабыж йджьасщатI. Апсны апны зымгIва тынчпI, алагIваласра гьаъам, угIакIвзыршауа зымгIва йачIвата йкIкIитI – амшын, ащхъаква, адзтшпурам – рыуа закIы Иордания апны хIызщцаз йгьапшым. Сара къраль щарда сгIарыкIвшатI, Швейцариягьи саъан. Схъагвы аквыта, багъьата йсзыхIвитI хIпсадгьыл агалагьи рыцIа йшпшдзу. Сыла йабитI ауи апшдзара ужвыгьи щарда уадынхалра шатахъу, ауаса йхъашвцIа уыжв ласыла араъа абзазара шщаквгылхуаш. Ари апш къраль пшдза утабзазарныс хъгалра дупI», – йхIвитI багъьата Абаза ХIасан.

Йыжвла ъану йпсадгьыл дталхта дбзазарныс дазхъвыцуи дазымхъвыцуи ауысла саницIгIа «Диуан Абаза» ахъада зынла джьауап бзи гIайттI. ЙшгIацIцIызла, Апсны апны ауи тдзычкIвын тайыргылта, йгIарикви ауат рсабикви йыцта ауаъа дцаларныс ймурадпI. Абаза ХIасан дшхъвыцуала, ауи абзирала атгIачва йгIарыцIагылуа асабиква Апсны бзи йырбуштI, йгIазлыцIыз ауагIа ркультурагьи рбзазащагьи рыцIа цIолата йырдыруаштI.

«КъральыгIвра уымазтынгьи, бзазарта уымазтынгьи, ажва ахъазла, зымгIва кIапсата зынла угьзайтыпушым. Саби зму атгIачва азгIвадарахчара амальква, арыпхьара амальква рымазара атахъыпI, ани аби ртгIачва зладырбзазуш ахча злагIарынхуш нхарта гIараура атахъыпI. Йайтыпауа дзачIвызлакIгьи арат ауысква йпахь йгIагылуаштI. Ауи уыс баргвыта рпахь йгIагылитI, йайтыпахырныс зтахъу, сшхъвыцуала, ага йщардагIвызтынгьи. ХIкъральыгIва ауи апш акврыдзра дуква зпщылу апрограммаква ркъару гьаквхъушым, ажва ахъазла, Израиль рапшта. Ауаса хIара абзира хIайгвгъитI», – йхIвитI Абаза ХIасан.

«Ауат ракIвпI апхъахьыла йбзазуш»

ХIасан йгIариква раба йхIвауата рпсадгьыл аунашва щарда йыргIитI. Ажва ахъазла, йпхIакI лсабиква лыцта Апсны даъан, щарда мцIуата Апсны Республика арепатриация ауысла аминистерства йадыргалыз апхын тшпсщарта знархараз апрограмма абзазара йаналарыжьуаз. ХIасан йшихIвазла, йпхIа лсабиква Апсны ауи аъара йыргвапхан, ауи аъара сурат пшдза щарда рхъырхтI йгIаргын рхабарква зархIвыз щардагIвы «Диуан Абаза» тшгIахIзынадырхитI хIапхъа, асквш 2020, йадахIвуата йадыргалуа атшпсщарта рсабиква аларцIарныс.

«ГIвычIвгIвыс заджвыкI йылшитI жвагIвпхьадзара йнадзауа ауагIа йбзибара йхънайрыхырныс. Ажва аламкIва хIара хIырзыбжапI асабикви чкIвынргIи йырзынарху апрограммаква. Ауат ракIвпI апхъахьыла йбзазуш», – йхIвитI багъьата Абаза ХIасан.

Ауи дшхъвыцуала, Иордания адиаспора йрыуу ачкIвынчва ужвыгьи джьгарта адкIылара анхара тшгьадрымкIылстI.

«ЧкIвынргIа ужвыгьи йгьрылшум Апсны йауу рыквлагIвчва аргваныта йрабадырныс, аспорт йгьи акультура уысква йрылалырныс. Араъа йхIымапI черкес спорт клуб, ауаъа хIабашталагIвчва щардагIвы йапшым аспорт квпшыраква йрыдкIылата тшырбжьитI. Ауаса Апсны ацара, амгIва ахвгьи атранзит виза ахвгьи алауцIарыквын, швабыж йтлапIахитI. Ауи акIвпIта, йгIахIпырасуа щардапI, ауаса ауыгьи, хIшгвыгъауала, амалькI азхIызгIауаштI», – йгвыгъара хIыцагIвишитI Абаза, уадыргIвана йгIацицIахитI: «Апхъала заджвгьи йгьхъайымцIузтI акъральгIврагьи апаспортгьи гIапшцIга йауашта. Ужвы ауи хIакъпI».

Абаза (Чычба) ХIасан гвыгъара ду азйымапI Адуней апсуа-абаза конгресс анхара.

«АААК ЙхIаракIу асовет аунашвачпагIв Эгьзакь Мусса Иордания апны йаныргIалу Россия акIьыкIварта аунашвачпагIвчви йари йакIвдыршаз анйара гвыгъара гIахIыланацIитI Россия авизаква ргIапшцIгара ащтацаща рыцIа йшдрымайрушла. Ауи цхърагIара дута йырзалуаштI тгIачвала апхъанчIви псадгьыл апны йцарныс зтахъу. АтачIв спорт клубква рыцынхарала ангIалраква аквшвузтын ари анархарталагьи дахIвра хIымазлуштI. Абараса, чIвырхъа-чIвырхъипхьадза хIадкIылараква рпахь йдыргылыз амурадква хIзырхъйуштI», – йхIватI Абаза (Чычба) ХIасан йажва ацIыхъва йнайырдзауата.

ГвасрапI, ауаса Иордания апны уахьчIвала апсуа-абаза уагIа цIасквагьи абызшвагьи гьгIащаквымхатI. Апхъахьыла арат анархартаквала нхара ду рхъйачIвыпI. УадыргIванагьи Иордания адиаспора ауысхагIвчва уанрабадырра йгIаугвынгIвитI: йхъаду ари амгIвала багъьата, угвы йгIащтIнахуата уымгIвайсырныс шакIву, хIамайчырквын адахIвраквагьи гIахIпыралуаштI.