Йбергьльу абаза апхьахьа йгьи ажвлара уысхагIв, ауагIахъа рхъа зладухауа агIвычIвгIвысква йрыуазаджву Агырба Юрий дангIадрийыз амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал бзагIвра арыхIазыртI.

ЧкIала Георгий

«Адуней шабгу бзи йубарныс майрапI, агалагьи йбаргвыпI уыгвла уйызбзихарныс» – мшыркъваразшва йаъу арат ажваква шцIабыргу зымгIвадзамызтынгьи ащардагIв адгылитI. Ауаса абазаква рыгIвычIвгIвыс ду Агырба Юра йшвапха йгIаунарбитI уаргван йаъу агIвычIвгIвысгьи уагIахъакI шабгугьи хвы рзыубауата уырзаъазла йшауаш.

АхьыгIи аразыри: асабихъа асквшква

ЙанакIвызлакIгьи злакта гвыргъьауа, абзира згвы йтымцIуа, йкьахву Агырба Юра йсабихъа дангIаквчважвауа дуымдырхуата днашхыйахалитI.

«Сара сынцIра ажва «папа» гьсымхIватI», – угвы уирыхьуа йхIвитI Юрий Исуф йпа. Ажва «мма» ъадзайхIвазгьи гьщардам.

Агырба Юра Къарча-Черкес, Псыжв кыт апны Абашта айсра Ду гIалагарныс гIвысквша атахъыхта – асквш 1939 июнь агIан дйытI. Йаба айсра дгьгIапшцIымцIхтI, йангьи йара жвсквша дыртата дпсытI.

Йсабихъа йауата йхъа йгIатахаз йрыуапI зны чвгьата дчмазагIвхата джьмахшыла дшдырбзихуз: Юра йхъайцIитI йщапIы дгIаквзыргылхыз йабадуи йандуи йдрыжвуаз ауи ахш шакIву. Йаргьи нцIрата йыму дырзыразта дгIабзазитI Черкесск йауаз аурышв тажви лыгажви – Андрейи Льольи: ауат джьма ркIуанта ахш даргьи йгIарыртуан.

«РыцхIагIарата йхIхътысыз зымгIва хIызгIазгыз айсра акIвпI, саргьи уахъгьи тшынгьи алахI сйыхIвитI ауи апш хIимырбахырныс», – йхIвитI Юрий Исуф йпа.

Квтанай дырра ауи Черкесск ауагIахъа апхьарта-интернат йгIацIигатI. Ауи асквш 1955 агIан хьапщ медальла дгIалган Москва апхьара дцарныс йаквикIтI.

Агенералкви астуденткви рыкъала

Ауаъа йнанаркIыта йащтагIайуа йбзазара асквшква зымгIва – аинститут дангIалгабырг амщтахь йапхъахуз асквшквакI ракIвмызтын – Агырба Юра Россия акъала хъада дтата йгатI.

«Йапхъахауата Москва сангIай авокзал апны генералкI дызбатI. Генерал дбзата дзымбасыз – сара ауи йцIыхъва стагыла сахIатбжакI аъара сахъыкIвшазапI», – йгIайгвалашвахитI астолица апны йапхахуз йымш Агырба Юра.

Ауи Москва йтагылу Тимирязев К.А. йыхьыз зхъу акытмлыкврхIара академия дыцIалын асквш 1960 агIан агроном-экономистта дгIалгатI.

Дъадзапхьуз ахвысквшагьи гьмайрамызтI. Ахча йызйырхъара ахIатырла йымгва йагйырхауа, йымъа йыцIайырхъауамца йгатI ауат. Ауаса ауат асквшква рагIан ауи гIвычIвгIвыс бзи щардагIв дрынйатI. ЗымгIва йрапхъата – Егьдза Назир (зыхьыз дута йгаз абаза лингвист йгьи арыпхьагIв – аредакция ррытаразга). Апхьахьи йари райчважвараква астудент дзызхъвыцуаш щарда гIарылихуан, акъала ду апны абзазара штшацичпуш дазырбжьун.

«Сара Тимирязевка (акытмлыкврхIара академия – аредакция ррытаразга) сачвыхъарамкIва сбзазун, Юрагьи дсызнайлунта хIыбызшвала хIайчважвун, сара ауи йгвы шсырбзиуаш, йшгIащтIысхуаш сащтан. Швабыжта хвы сзибун, йчпушыз зымгIвала дгIасайкьангьашуан, апхьара даналга амщтахьгьи дъацузгьи дъагIайхуазгьи зымгIва здыруан. Ужвы йъагIадзазгьи аргвандзата хIащтаныкъвитI», – йхIвахуан академик Егьдза Назир заман бзидздза анагIвсх амщтахь.

Академия дангIалга Агырба Юра гIвысквша Къазахстан, Кустанай адгьыл аныргIалрала аэкспедиция апны дынхатI, уацIыхъван хвысквша – йцри Къарча-Черкес апны: апхъапхъа акыт млыкврхIара ашта унашвахъцIарта апны, ауи амщтахь КПСС аобком кыт млыкврхIарала ахъвшара апны. Асквш 1967 агIан Тимирязев академия акыт млыкврхIара аэкономика акафедра аспирантура дыцIалырныс Москва датацахтI.

«ЙачIвытагьи швмачIыгIвйа!»: абаза апхьахьа йымгIва

Асквш 1970 агIан Агырба Юра диссертация йхчитI, аэкономика наукаква дыркандидатхитIта йара ауи акафедра апны дынхарныс дгIанхитI. Араъа ауи цхърагIагIвта далаган апрофессорра дазынадзатI. Йазалхта дыздынхалуаз агропром рхарджьра агъьчIвра, акыт млыкврхIара апны акооперация тшауацIнарыхра, атшадкIылра рымчра агьиква ракIвын. Асквш 1997 агIан «АцIлашвыркви ауатралыцIкви ргIархарджьри рпшцIыщтри апны йгIаншауа абаргвыраква» ахьызта доктор диссертация йхчатI. Агырба Юра наука йгьа апхьага-методика нхарата 175 гIаквицIатI.

Дъадзапхьуз, дъадзанхуз йауыз адырраква апрофессор Агырба чкIвыныргIа йритхитI. Студент щардагIв ркурс йгьи рдиплом нхараква Юрий Исуф йпа йунашва йацIата йыргIвырныс гIалырхитI. ЙгьмачIгIвым ауи йаспирантквагьи: дызцынхаз апхьахьа шIа 23-гIв ркандидат диссертацияква дахIврала йырхчатI.

Хвы зму апхьахьата дъану йгIалцIла ауи асоюз зымгIва, йапшым акъральква ръачIвагIагIвчва злаз анаука конференцияква дрылазлун, щардазджьара даъан.

«Зны Китай хIаъата – «Абазаква йшвмагIынуагIахъайа, зъарагIвы швнадзауада?» – хIва йгIасцIгIатI, – йгIамдараква рыуа закIы гIайгвалашвахитI Юрий Исуф йпа. – Щта акитайква зкьы 30-гIв ахIа хIшнамдзауа шпарасхIврыз? Зыкь 300-гIв хIнадзауата мцы схIватI. «Йаууай, йачIвытагьи швмачIвыгIвйа», – хIва хIрыцхIарщауа рхъаква дрыкацатI акитай нбжьагIвчва».

ЙанакIвызлакIгьи йышта йауата Москва йту ауагIа уыста йыздгылу зымагIальаматыз Агырба Юра йхъа злайыртшхъвушыз закI гIайдыртI: ХХ асквшышв ацIыхъваква рагIан Москва апны ауагIахъапхьадзара йгIаквухырквын абазаква анахьанат ауагIахъаква рацкIыс анаукаква рдокторква рщардагIвын. «Москва апны хIара анаукаква йырдокторта хвгIвы хIымапI: мэтрта йхIпхьадзауа Егьдза Назир, ХIапIатI Руслан, Аджьбакь КIарабит, Айсан Зауыр. Саргьи схвыгIвхауата», – йгIашIипхьадзун Агырба Юра закI змагIну уагIаквакI анайззаларыз.

Акъала хъада йту абазаква рапхъагылагIв

Йхъатала Агырба Юра йабашталагIвчва адикIылра ахъазла щарда йчпатI. ЗныкI ахъаз Москва йтанагуз абазаква зымгIва тшыззынадырхуз ауи йакIвта йаъан. Ауи йуагIа йгIарылцIта акъраль акъала хъади ауи аргванкви рпны йбзазауз зымгIва рхабарква азикIкIуа далагатI. Йара данстудентыз Егьдза Назир дшгIайцхърагIуз гьихъмаштылуазтIта Москва йхIаракIу апхьартаква абазата йрыцIу гIаййырдыруан, йшйылшузла йадикIылуан, дырцхърагIун.

Къарча-Черкес Республика акъральыгIва абаза театр адиректор КIьыщмахва Умар йкытлагIв аргваныта данидыр йара ГИТИС (Атеатр азъазара акъральыгIва институт – аредакция ррытаразга) данапхьуз агIан акIвпI.

«Хвысквша сара ауи йылапш сыцIата йызгатI, са йсхъазума – араъа абазата йапхьуз зымгIва ащахIбакI йапш дхIхъарпан», – йхIвахитI КIьыщмахва Умар.

Юрий Исуф йпа дызмыртынчуаз закI аъан: астолица апны йгIадзынгылыз абазаква рабанпара рыбызшва гьырдыруам. Йаргьи къару щарда адигалтI Москва апны абаза бызшва йъадрыпхьуш апхьарта гIанйыршара ахъазла. Араъа йхIхIвапIта – абазаква акъраль акъала хъада апны ауи апш апхьарта гIахъызтIырныс зымгIва йрапхъата йзылшаз йрыуан. Йапхъахуз арыпхьагIвта ауаъа асабиква йрыдынхалыз академик Егьдза Назир Бакьмырза йпа йхъатала йакIвпI.

ЙнаскIьапхьадзагьи астолица йтаз абазаква рквта Агырба Юра йпIатIу рыцIа-рыцIа йщтIыцIуан. Ласыла ауи апхъагылагIвта далырхтI. Абазаква йырхъазымкIва – абаза-адыгьа диаспора шабгу рпны. ЙанакIвызлакIгьи амшыркъвара бзи йызбуз Юрий Исуф йпа ауи ауысла – «Сара свождьпI» – йхIвалун. Йаргьи сквшы 60 анирыцкьуз Къабардпщ йауу йыгIвзачва согIата йгвыргъьахъв айшва ахъазла ауи амш йазалхта йгIацIырщтыз «Вождь» зхьзыз «аркъа шIыц» аюбиляр йсуратгьи аныта йызгIаргтI. ЦIабыргыта – ауи абзира йапшырныс зылшаз заджв-маджвпI – абашырбаква зымгIва асасчва согIата йамцIыргатI.

ЙхIвара атахъыпI ауи аюбилей Къарча-Черкес йтыцIта автобускI азна уагIа шцаз. Ауыгьи Юрий Исуф йпа дъагIадрийыз ашта апны хвыта йзырбауа йаквшахIатпI.

Згвы цхIауа гIвычIвгIвыскI йгIатгараква

Агырба Юра анаукаква дырдокторпI, дпрофессорпI, ООН апны йгIаныршу Информатикала Адуней Академия апны дакадемикпI, Россия акъральыгIва аграр университет – Тимирязев йыхьыз зхъу МСХА аветеранква рсовет даунашвачпагIвпI, ауниверситет апхьахьаква рсовет далапI.

Ауи йапшым аправительства ртшхъвагаква йымапI, КIавкIаз ажвлара рпны рыцIа йхIаракIу ртшхъвагата йырпхьадзауа «Хьапщ Пегас» гIайквнадыргатI, Россия а-Президент йразыра гIайынхатI. Айгвара аорден, Апсны Республика аорден «Ахьдз Апша» йгIвбахауа астепен йылапI. Россия Федерация апны ъачIвагIагIацIгарала йхIаракIу апхьарта ЧIахI зму анхагIвы, Къарча-Черкес, Адыгея, Къабард-Балкъар, Йынгвыщ республикаква рпны гIатгара зму анаука анхагIвы, Къарча-Черкес Республика апны гIатгара зму аэкономист хьызква нкъвигитI… Йдучвам абзагIвра апны ари аъачIвагIагIв бзидздза, згвы цхIауа агIвычIвгIвыс йгIатгараква зымгIва гьуызгIашIыпхьадзушым.

Дапхьахьата йыхьыз анга амщтахь Агырба Юра СССР а-Госплан, СССР а-Минзаг (ауагIа рпны пкъыгIва азкIкIрала а-Министерства – аредакция ррытаразга), Россия Федерация а-Правительства рпны йапшым аэксперт советква дрыларцIун, Россия а-КъральыгIва Дума ауагIахъа уысквала акомитет аэксперт совет далан. УахьчIва йъагIадзазгьи ауи йашIамсуата Россия Федерация а-Президент й-Администрация ауацIа уысква йырзынарху аполитикала АунашвахъцIарта, Аквта федерал шта апны Йазалху хъвдаквцIара зму РФ а-Президент йхIвачIвгIвы, РФ а-КъральыгIва Дума, Москва АуагIахъаква ртдзы рпны йакIвшалауа айззаракви йгIандыршалауа акомиссиякви рпны дызшIыртлитI. Ауатква рпны ауи ахъазгIваца дгьчIвам, джьгарта айчважвараква дрылазлитI, йалкIгIата ауагIахъаква райгвара рыбагъьара, Лагъь КIавкIаз апны ауагIахъаква йырзынарху политиката йынкъвгачIву руысла айкьангьашраква рагIан йажва гвыбзыгъа алайцIитI. Агырба Юра йзакIымкIва акъраль ахабзаква рлыхра далан, ауат йрыуапI «Россия Федерация апны ауи зышту ауагIахъа мачIква рхвитнагIаква хчара ауысла» ахабзагьи.

Сквш 25 Юрий Исуф йпа Адуней апсуа-абаза уагIахъа радкIылара (МАААН, ужвы – Адуней апсуа-абаза конгресс – аредакция ррытаразга) архъйагIв комитет далырхуан, заман ауыра Адуней ачеркесква радкIылара архъйагIв комитетгьи далан. МАААН йапрезидентыз Шамба Тарас дйаргвандзата йыцынхуз Агырба Юра ауи дйыцта абазакви апсуакви ъабзазауа къраль щарда гIамидатI адуней шабгу апны абазаква шабадыруаш, йшащтаныкъвуш дащтата. УахьчIвагьи Агырба Юра абаза-апсуа жвлара мгIвайсра джьгарта далапI, Москва апны абаза-апсуа йгьи адыгьа диаспора рахIбачва рсовет даунашвачпагIвпI.

«Сшабазаз зынгьи йгьсхъмаштылтI»

Ари апхъала Агырба Юра йпа «ныбыжь гьажьы» – сквшы 70 даназынадзуз асквш 2009 агIан амедицина наукаква рдоктор Дауыр Борис ауи йыхъазла араса йгIвытI: «Юрий Исуф йпа – агIвычIвгIвыс йгьи акъральгIв: згвалаква йрылу аромантик, йанакIвызлакIгьи дгIауцхърагIарныс йузыгвжважвауа, угвы анакъвпуагьи уангвыргъьауагьи уыдзхъа йгылу, агIвычIвгIвыс йахьыла йанакIвызлакIгьи йгватшну. ДзачIвызлакIгьи ауи дызйыдгылитI: ахIбагьи айцIбагьи, астудентгьи апхьахьагьи. Йаргьи дзачIвызлакIгьи ажва пхи бжьагажва гвыбзыгъи рызгIайауитI. Ауи йакъыль цIари йымшыркъваща джьащахъви гвыпта дызлаллакIгьи дрангIалуата дырчпитI – уыс йъалачважвауа акIвызтынгьи, наука айззаразтынгьи, анбжьагIвчва йранйаразтынгьи. АнбжьагIвыгIара, ауагIа райгвыгIвра зымгIва рапхъа йзыргылуа, йузымхIвушта йхIальальу, згвы хътIу, дызднагалуа зымгIвагьи ргвы йнадзауа а-ГIвычIвгIвыс. Йхъа щарда аквйымцIауа, ауагIа тшгIарылйымырхIвауа, йпсы уызтихуа – ауи йгвбайарали йцкьарали йанакIвызлакIгьи тшджьахIйырщитI, йаргьи хIызшIпшуаш швапхата дхIзалитI».

Арат ажваква Агырба Юра дыздыруа дзачIвызлакIгьи йымачв рыцIайцIушзапI. Юрий Исуф йпа йуагIа хIаль бзита йрылу зымгIва гIаршIикIгIан йынцIра шабгу абазаква ркърар ахабза – Абазара нкъвигауа дгIабзазатI.

«Сара сынцIра айхIара сцри шта сачвыхъарата йызгатI, ауаса зынгьи сшабазаз гьсхъмаштылтI», – йхъа аладухауа йхIвитI ауи.

РуагIа ръадаб-намыс Юрагьи ауи йхъапщыла Галинагьи рыпхIчвагьи – Камилагьи Каринагьи Лейлагьи – йрыларцIатI. Ауи акIвпI ауат рунагIва йанакIвызлакIгьи абагвынгIвра зыгIвну. Йызкьазуу йюбилей Юрий Исуф йпа рахIа йаргвану ауагIа дрылата дапылитI.

Уымш ахъазла хIгвква йгIартыцIуа ажва пхакви ахIвахIвракви уара йузынахIырхитI, Юрий Исуф йпа!