Йбергьльу акIавкIаздырыгIв Дзидариа Георгий Апсны атурых апхьахьа дута йахъазымкIва зыхьыз газ «АхыгIв рсальамшвъа» зыгIвкваз дрыуа заджвытагьи дгIалахатI.

Капба Арифа

Дзидзариа Георгий – дапхьахьа-кIакIаздырыгIв дууын, аистория наукаква дырдокторын, йынцIра шабгаз йцри шта атурых ардырра дазынхатI. Ауаса Апсны атурых ауи йыхьыз хьдзыла йзанылыз датшагьи швхIаусыгIвакI аъапI: 1940-хуз асквшква рагIан, ареспублика рыцIа-рыцIа квырджь штата йанырчпуз, ауи дымшвауата, йпхыцIагьи нхартала йуысквагьи шцуш дампшуата ауысагIв ЩынкIвба Баграти апхьахьа Щакърыл Константини дрыцта Апсны апны йыншуз апсахраква чвгьата йгIарыквчважвуз зхабар хъара йгаз «АхыгIв рсальамшвъа» йгIвытI.

Атурых йымагIальаматын

Ауи Лыхны кыт апны асквш 1914 май а 6 агIан дйытI. Георгий йаба, адгьылрхарджьыгIв Дзидзариа Алексей, ЛакIоба Нестор (Апсны АССР а-Совнарком йаунашвачпагIвыз – аредакция ррытаразга) йгIанйыршаз адгьылрхарджьыгIвчва рдружина «Киараз» дрылан. Йан, Елизавета (Зиза) Давид йпхIа, «Киараз» йрылаз ареволюционер бергьльы Варданиа Игнатий дйахщан. Пщысквша рахIа дыртамкIва ачкIвынхвыц йаба дихъышвтын йан лхъазы длыгIзун.

Жвасквша анирыцкьа йнанаркIыта Дзидзариа Гудаута асаби тдзы-интернат апны дапхьун, асквш 1929 Согъвым апны йаъаз ЛакIоба Нестор йыхьыз зхъыз АщхъагIвчва рквтанай апхьарта дыцIалтI. АрыпхьагIв Фадеев Алексей Всеволод йпа йбзирала ауи апхьарта дыцIаркIвата йцри шта атурых бзи йбауа дцатI. Фадеев ауи кIара гIазлукIгIата гIвыра гIазлухуаш ахабарква, ашвъаква, аквшахIатгаква гIазикIкIырныс дйылабжьун.

Асквш 1934 агIан апхьарта дангIалга атурых азыгIальаматра ду аззымаз ачкIвын Москва апны аистории афилософии алитератури ринститут дыцIалтI.

УацIыхъван зны йбзазара дъагIаквчважвахуа ашвъа апны Дзидзариа йгIвыхуаштI: «Араъа сара Готье Юрий Владимир йпа, Косминский Евгений Алексей йпа, Тихомиров Михаил Николай йпа, Бахрушин Сергей Владимир йпа, Минц Исаак Израиль йпа датшагьи йрапшу аурышв турыхдырыгIв дуква рпны сапхьарныс сынасып йгIанакIытI, ауат сара историкта сщаквгылырныс ахъазла уыс ду рхатI».

ДстудентыркIвата Дзидзариа йалкIгIата йымагIальаматхитI Апсны ХIХ асквшышв агIан йызлаз ауысква.

Асквш 1939 агIан йхIаракIу апхьарта дангIалга Дзидзариа Апсны дгIайхитIта апхъапхъа наука нхагIв айцIбата, уацIыхъван ахIбата академик Марр йыхьыз зхъыз Апсны абызшви алитератури аистории рнаука-рхъвыхырта институт (ужвы Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут – аредакция ррытаразга) апны дынхитI. Асквш 1953 агIан ауи аинститут адиректор наука нхарала дитарагылыгIвхуштI, асквш 1966 йгIашIарышвта адуней йхIваджьындзыкIьа ауи унашва ахъицIуштI.

Анаука-рхъвыхра нхарала дгIанымхауата Дзидзариа историягьи йайрыпхьун. Асквшква 1957–1966 рагIан ауи Горький А.М. йыхьыз зхъыз Согъвым апедагогика институт даунашвачпагIвын, арыпхьагIвта ауаъа дынхауа асквш 1939 агIан далагатI. Ауи йгIаджвыквцIарала акIвпI аинститут аистория хъвшара апны Апсны атурых йадрыпхьауа йшалагаз. Асквш 1979 агIан Апсны къральыгIва университет ангIанша Дзидзариа ауаъа Апсны атурых, археология йгьи аэтнология ркафедра даунашвачпагIвхатI, ХIХ асквшышв ацIыхъва – ХХ асквшышв ахъа агIан Апсны атурыхлагьи апхьараква акIвйыршун.

«Дзидзариа Георгий Алексей йпа апсуа история наука ащата щтIазцIаз дрыуа заджвыпI. Ауи ащата анщтIарцIуз апсыуаква атурыхдырра зъачIвагIу апхьахьаква гьрымамызтI, историяграфияла ацIасква гьщаквымгылсызтI, дырра гIазлухуаш агIалцIыртаква мачIдзан», – йгIвитI Дзидзариа йыхъазла атурыхдырыгIв Куправа Арвелод.

«АхыгIв рсальамшвъа»

Дзидзариа Георгий дгьапхьахьагIвацамызтI, ауи зпсадгьыл бзидздза йызбуз дгIвычIвгIвысын. Интеллигенция йрылаз ащардагIв рапшта ауи ЛакIоба Нестор йымщтахь Апсны апны йыншаквуз ауысква гвакъвпра гIайыларцIун: ареспублика квырджь штата йырчпарныс йащтан, апхьартаква рпны апсыуа бызшва йадрыпхьарныс йгьадымрыхвитуазтI, аъанатIаква ршаща апны ахъвахъвараква щарлан – апсыуаква надрыскIьунта аквырджьква дыргылуан.

Асквш 1947 агIан йбергьльу агIвгIвы йгьи ауысагIв ЩынкIвба Баграти апхьахьа-кIавкIаздырыгIв Щакърыл Константини йаргьи дрыцта а-Союз шабгу абольшевикква ркоммунист партия Аквта комитет (ВКП(б) а-ЦК) сальамшвъа ргIвытI. Ауат ауаъа ауысква раъаща йалыргата йгIархIватI, акъраль йхIаракIу аунашвачпагIвчвагьи ауи ргватра азынадырхарныс йрыхIватI.

ЙгIашIырпхьадзаз абжараква йрыуан апсуа апхьартаква рпны квырджь бызшвала йадрыпхьауата «рынхаща апсахра», апсыуа апхьартаква рпхьадзара йалырдзгIара, ашта атопонимика (ашIыпIахьызква – аредакция ррытаразга) квырджьта йчпахра, апсуа литература чва ахъамбара апсуа гIвгIвчва ргIвыраква гIацIщтралагьи алшараква рыдзра, йхIаракIу апартия йгьи аунашвахъцIара ъанатIаква рпны апсыуаква аъамзара, ауат анхартаква Грузияла йгIаргуа ауагIа йрытра, адгьылква Грузия йгIатыцIыз ауагIа йдыркIра.

Асальамшвъа йагIвжваз абомба йагIвызахатI, ауи зымачв ацIакваз нкъвырцауа йалагатI.

«Асальамшвъа зыгIвкваз мчыта джьауап ддыркIытI – ВКП(б) а-ЦК ржьата Апсны апартия организациягьи йадым адырцIата рзырхIватI. ЙцIыхъвахуз асквшква ауат «абуржуазия йырнационалистта» йгьи «фашистра нкъвыргауата» рыквырцIатI, абарауаса асквш 1953-дза йнайтI», – гIанахIвитI Бгажба Олеги ЛакIоба Станислави ркнига «АпхъанчIви заман йгIашIарышвта хIымшквадза Апсны атурых».

Куправа Арвелод йгIаликIгIитI ауи асальамшвъа Георгий Алексей йпа йбзазара апны тшгIанамхIвауата йшамылуашыз – ауи мачвы анацIайцIа амщтахь заман ауыра апхьахьа йзычвгьамцара ддырбзазатI.

«Ахчалагьи дгIапсауа йгвгьи днадырдзауамцара бзидздзара йнайгтI. Асквш 1956-дза пщсабикI ъагIадзынгылуаз йтгIачва пединститут ацбзазарта апны пещкI йыгIвнабзазатI. Асквш 1947 агIан йыргIвыз асальамшвъа амщтахь Дзидзариа Георгийгьи ЩынкIвба Багратгьи Щакърыл Константингьи рыла кIылдмырпшуа йынкъвырцатI. Георгий Алексей йпа 1949 апхьара сквшы ахъа пединститут апны лекторта дынхарныс дгьадымрыхвитхтI – «политика хъатала йызхъацIа дамуашта йырпхьадзатI», уацIыхъван ауи гIван йшIгъвычвта «алекторква рацбзазарта апны йкIуаз абзазарта шгIайырхвитхуаш» йархIвтI, йгIаймырхвитуазтын аинститут адиректор Цулукидзе Р. ауыс апрокуратура йайтныс дйыршвун», – йгIвитI Куправа.

Апхьахьа йгьи акъральыгIва уысхагIв

Дзидзариа Георгий йгIвырата зджьара йгIаншвалкваз рпхьадзара 400 йахънацитI, ауат йрыуата 150 наука нхарапI, 50 монографияпI.

Абар апхьахьа Дзидзария йчпащаква гIазырбауа асквш 1999 май а 4 «Апсны ауагIа рпартия» газет йгIаншвалыз агIвыра ашIчIвара: «ЙхIагIаз йгьи йкъваданыз Дзидзариа Георгий Алексей йпа йынхарта апны йанакIвызлакIгьи акнигаква, ашвъаква, анапIлагIвыраква датшагьи ашвъабыгъьква зквыз айшва данадзхъачIваз ауи дгIахъыхIвун – йыпкъ райшата, къару бзи шйылу гIаузырбауа йыжвгIвахъаква къьакъьадза. Йгвыргъьуз йшIахъа ауи йнашх гIанахIвун. Анхарта йызгIашыллакIгьи ауи дгIагылуанта дгIайпыралуан. Ачважвара дшалагузбырг зынла ауи апхъала дзыззхъвыцуаз хъатакIла йгIанхунта дшабгу йайчважвалагIв дичIвхун. ЙызгIайуаз йъачIвагIалагIвчва драчважварныс бзи йбун, зынзамыза ауи апещ апны днасгIасуамца дчважвун, амаль йымазтын уыс бзикI гIаджвыквызцIаз дйыргвышхвушын, йакIвым закI зымхъачпарныс йазаргваныз ауи ачIвырхъа дачвихчушын».

Дзидзариа ХIХ асквшышв ацIыхъва йгIашIарышвта ХХ асквшышв йапхъахуз апщбачIвдза гIазцIазкIуаз агIамта апны Апсны атурых ауысла хвду змаз дъачIвагIагIвын. Ауи йнаука нхараква хрестоматията йырпхьадзитI, анаука йапщылу ауагIа ауат йрыланхитI.

«Дзидзариа Георгий Алексей йпа йакIвпI апсуа апхьахьаква йрыуата зымгIва рапхъа ХIХ асквшышв агIан апсуа жвлара ралаща ззырдырыз. Ауи ХIХ асквшышв агIан апсуа жвлара ркъабатипхьадза амагIны гIайхIватI, дасузлакIгьи ауыс зквыз йалыргата йгIайырбатI», – йгIвитI атурыхдырыгIв Куправа Арвелод.

Асквш 1866 агIан «йгвынгIвырамыз атшгIащтIыхра» йазынархаз йынхара ауи ВКП(б) а-ЦК йазыргIвыз асальамшвъа амщтахь йуыс анбаргвдзаз агIан йгIвытI. АтшгIащтIыхра ацIазырсыгьыз зуыс зымдыруата йынхуз, Апсны ауагIа рхIаль-шан шаъу рзалмыргауата ауат адрыбагъьалра ахабза (адгьылрхарджьыгIв адгьыл йапшвыму дичIвыта щаквзыргылуаз хабзала йрыбагъьаз азазаъащаква – аредакция ррытаразга) шашIадрысызла ахабар гIарылазхIваз Россия ачыннкъвгагIвчва ракIвпI. Россия злабзазуз ауи ахабза Апсны апны зынгьи йгьаъамызтI.

Ауи акIвпI атшгIащтIыхра «йалыргам»-хIва йзапхьуз: зхъа йахвитта тшызпхьадзуз адгьылрхарджьыгIвчва йшгIадырхвитыз ауысла йгIарылархIваз ахабар йайгвыргъьара атарала йгвыжвкIтI, йара ауаса йгвыжвкIтI ахIчвагьи – «хIара лыг хIымата хIзырхIватI» – рхIван. «Асквш 1866 агIан Апсны апны атшгIащтIыхра» гIвыра асквш 1955 агIан йгIацIцIтI йаргьи Дзидзариа Георгий йапхъахуз, адуней апхьахьаква рквтагьи йыхьыз дута йзыргаз йнаука монографията йалтI.

Гыларта кIьыда акIитI апхьахьа йынхараква рпны амонография «АмхIаджьырри ХIХ асквшышв агIан Апсны атурых йапщылу абаргвыракви». Ари агIвыра аъачIвагIагIвчва «ХIХ асквшышв агIан апсыуаква зынйаз арыцхIагIара йасквшгIвырата КIавкIаз айсра йаладзквазгьи йырчвахъабагата» йырпхьадзитI. Анхара йащатахатI апхьахьа Москва, Ленинград, Тбилиси, Краснодар, Согъвым ршвъахчартаква рпны йгIайауа, гватшныта йахъирышвтуа, ййырдыруамца дыздынхалыз ашвъаква йгьи агIагвалашвахра щарда.

Апсны атурых ардырра апны Дзидзариа Георгий йалацIара дута йаъапI ауи ймонография «Ареволюция апхъала апсуа интеллигенция ащаквгылра». Ауаъа апхьахьа агIвсквшышвкI анагIвысуаз агIамта йщаквгылыз апсуа интеллигенция йрыуата Апсны аполитика йгьи ажвлара бзазара апны залацIара дуу ауагIа дгIарыквчважвитI. Ари анхара ахъазла Дзидзариа Георгий асквш 1980 агIан Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъхIвалгIу Апсны АкъральыгIва ахча согIа гIайквнадыргатI.

Дзидзариа Георгий ареспублика апны рыцIа хвы змаз ажвлара йгьи аполитика уысхагIвчва дрылапхьадзан. Асквшква 1957-1959 рагIан ауи Апсны АССР ЙхIаракIу а-Совет а-Президиум аунашвачпагIв дитарагылыгIвын, асквш 1975 йгIашIарышвта дпсындзыкIьа Апсны ЙхIаракIу а-Совет даунашвачпагIвын. СССР ЙхIаракIу а-Совет дадепутатта хын далырхтI.

«Агъбадгылырта йадцIитIта амшын йалалитI»

Дзидзариа Георгий йбзазара шабгаз анауки ажвлара уыскви йъарзынархаз йтгIачва швабыжта йрылсуан, ауат дрыцызларныс заман гьизыгIанымхузтI. Дзидзариа Георгий Алексей йпи йхъапщыла Герия Ольга Александр йпхIи пщгIвысабичва гIадзындыргылтI – рпхIа Аннети рпачваква Астамури Гудиси Адгури.

ДжьащахъвапI йсуратгIвгIвхаз Дзидзариа Адгур данхвыцыз йаба дшибуз дшаквчважвахуа. Абар ауи йлахIвараква шгIайхIвахуа: «ХIаба щымта анхарта тшанадигалуаз хIан ауи йцIыхъва дтагыла ашвхъымсадза дцун ауаъа ужвыгьи зны йчгIвычаква дрыкврыцкьахра ахъазла. Агъба адгылырта йадцIта амшын йалалуазшва акIвын йшаъаз».

АтгIачва рпны Георгий Алексей йпа йнаука йгьи йыжвлара нхара апхъата йырпхьадзун, ауи «тшазидыруата йхъа злайцIуз» уысын.

«ХIара хIыхъаз щцалрата йалхьан хIаба анхарта дангIайхрагьи йпещ апны дъанхалуз, – йгIайгвалашвахитI ауи йпа. – Сандуха акIвпI йгIасгвынгIвуа санца дъадиректорыз аинститут апны йхуз ауыси дыздкIылаз аистория науки шазакIым. Анаука ауи дшабгу тшайтуан, дызхамдзуз йшйылшуз апш йахьирыдзахуан: цIыхквтадза йшвъабыгъьква дрылачIван, дъацалакIгьи – тшпсщара данцузгьи – дыздынхалуаш ашвъаква йыцнайахвуан. Сара тшгIаздырынгьи хIаба мгIан ду зму уыскI далата йсыласхIвун. Йаргьи зымгIва ауи Ауыс йазынхара атахъын. ХIара атгIачванадзара ауи хIгьзанымкъвакъвуазтI. ХIанкъвакъвпI-хIвагьи ацIыхъва хIгьтамгылуазтI, йауа ухIварыквын – ауаса йщаквгылхьан. ЙгIахIгвынгIвуан аунагIва аныргIалра агIвычIвгIвыс йынхара амурад хъадаква йшрыуам, ауи ацкIыс рыцIа магIны зму амурадква шаъу».

АунагIва уысква рыхъаз апхьахьа зынгьи заман гьйымамызтI: закI йчпадзузтынгьи йыззичпуз «йхъа мачIкI тшайрыпщарныс ахъаз» акIвын, закIы дахъварныс йтахъыта гьакIвмызтI. ЙтгIачви йгIарикви гватра дукI рзалихырныс йылымшазтIхIва Дзидзариа Георгий йгIайгвынгIвуан ауат дырра раура, книга йапхьара ахъаз лшара рымазара шатахъыз.

«ХIаба, ажва аламкIва, хIара хIыхъаз йзычпуз зымгIва йчпун, – йгIаликIгIитI Дзидзариа Адгур. – Ауи газетти журналти йаъаз гIацIйыгIвгIун. ХIара асабиква йырзынархаз акнигаква разкIкIраква хIыман. [ЙхIыман] радиоприемникгьи пластинка йасуазгьи, апластинкаквагьи хIщардан – апсуа уагIа ргвыпква Сталин йымщтахь шIыцта йанырцIата йгIацIцIызгьи рылата».

ДзидзариаргIа ртгIачва ду тшпсщара хъаракI йгьзымцузтI, айхIара рцри кыт Лыхны акIвын йъацуз. Апхьахьа йпа йгIайгвалашвахитI данхвыцыз йаба йара дхвыцта тшпсщара ащхъа хIвыртаква дшырщтиуаз анихIвахуаз даздзыргIвырныс бзи йшибуз.

«Ауи пасата абадъа дгIанхатI. Аинтернат апны дапхьатI. Апхынла тшпсщара рпны дангIайхрыз ауаъа ацIайква азаджв йацкIыс азаджв дхвыцта йаланта йанду ауи ауасахчаква дрыцта ащхъа дылщтиуан. Сара бзи йызбун ауи ауасахчара йапщылаз турыхквакI анихIвахуаз. Ауи апсыуа бызшва бзита йдыруа йахъазымкIва йдыруан ауасахчаква рыбызшвагьи, момкIва ашварацыгIвчва ракIвызма йызбызшваз – ужвы тамамта йгьсзыхIвушым».

Апхьахьа ду, з-Псадгьыл йазцIабыргыз агIвычIвгIвыс Дзидзариа Георгий асквш 1988 агIан – йпхIвыс лымщтахь мыш 26 рахIа днамихуата – йдуней йхIваджьтI. Ауи йнышвынтара Лыхнашта – йцри кыт Лыхны атшшара ду апны – йаъапI.

Апхьахьа чIахI алайзырбауата асквш 2004 агIан Дзидзариа йыхьыз ахъхIвалгIата анаука гIатгараква рыхъазла КъральыгIва ахча согIа щаквдыргылтI. Ауи йыхьыз Апсны акъалаква рпны аурамква йрыхьырцIатI, йыхьызла анаука-практика конференция дуква акIвдыршалитI. Асквш 1995 агIан «Апсныеимадара» къральыгIва компания апхьахьа йсурат зну почта марка гIацIнащттI, дгIадриищтара сквшы 100 анцIуаз асквш 2014 агIан йюбилей йазынархата ахча жвгъьайквагьи гIацIырщттI.