Апсуафед ахъада Акусба Атанур АААК акорреспондент длачважвауата Трыквшта йтабзазауа апсуаква паспорт рытра, Трыквшта апны йгIаныршу апсуа культура квтаква р-Федерация уыс апхъата йапыру дрыквгIашIастI.
Айчважвара акIвлыршатI Ардзынба Аста
– Атанур, уара Трыквшта апны йгIаныршу апсуа культура квтаква р-Федерация (Апсуафед) унашва ахъуцIитI. Ари ажвлара адкIылара йамагIну, культура квтата йаланакIуа, уагIата йаднакIылуа гIахIауымхIвума.
– Сквшщарда руацIа араъа йбзазауа апсуакви абазакви акIавкIаз уагIахъаква йырзацалаз акультура квтаква рфедерация йалан, цIабыргыта, ауи агIангьи апсуа квта кIьыдаквагьи (адарнагьква) аъан, ажва ахъазла, Астомбыль, Дюздже рпны. Адуней акъральквакI Апсны къральыгIвата йшаъу йшаквразу ангIархIва Трыквшта йту апсуа диаспора тшдыркIьыдата араъапны рцри къраль ауыс йанкъвгагIвхарныс щаквдыргылтI. Ауи анынша асквш 2010 агIан акIвпI, Апсуафедгьи йара ауи агIан акIвпI йангIанша.
Апсуафед ангIанхIырша амщтахь щарда йнамихуата Астомбыль, Дюздже рпны йаъаз ракIвымкIва ужвыгьи хкультура квтакI гIахъхIтIытI. УахьчIвала Апсуафед жвахдарнагькI гIаланакIитI, ужвыгьи йхIыбызшву ауагIа йалакIыта йъабзазауа шIыпIаквакI рпны йгIанхIыршара хIмурадпI. ЗымгIва шалу Трыквшта апны – акъраль амарагIайыртала йаныргIалу аштаквагьи атенгьыз КвайчIва атшпгьи гIаланакIуата – апсуа дарнагьта гIважвакI ацIкIыс ймачIымкIва йаъазлушта хIгвыгъитI.
– Ауат аштаква рпынгьи апсуаква бзазума?
– Щта, ауаса ауат ашIыпIаква уыжвгьи бзита йгьхIхIмырдырстI. ХхаквлагIвчваквакI ауаъа акIавкIаз культура квтаква йрылалитI. АзджьакI ауатква йгьцум. Абарауат рцри культура йачвыхъарахитI. ХIара зымгIва шадхIкIылуаш хIащтапI. Апсуакви абазакви зымгIва – Трыквшта апны йъабзазалакIгьи – адиаспорагьи хIыщайдза ъану хIцри къральгьи злу ажвлара уысква йгIарыланаркIра атахъыпI. Ауат руагIахъа тшдырра шдымрыдзуаш апш лшара рзыгIаныршара магIын ду амапI. Йара акIвпIта, ауи рчвыдзныс закIы гьазхIвам.
– ЙачIвыйа ауи ахъазла йчпачIву?
– Атамамдза гьхIыздырам, ауаса йшхIпхьадзауала Трыквшта апсуата зыкь 500-гIвкI раъара тапI. Зыкь 300-гIв рхабар гIдыритI. Ауат апсуата тшызпхьадзауа ракIвпI. ЙаъапI апсуаква йгIарылцIыз, ауаса апсуаракIгьи злахым ауагIа. Ауат йырдыритI рыжвлала йшапсыуу, ауаса ртурыхгьи ртдзахьызгьи гьырдырхуам, ркультурагьи рцIасквагьи рхъаштылхтI. Ауат закI рзухахпI гьсхIвум. Ауаса йаъапI анахьанат ауагIаква йрыламдздзас – абарауат хIырцхърагIарныс хIборчпI. Ари ауыс апны хIаргьи цхърагIара хIазыбжапI. Ауи гвыбзыгъата, йлыху программакI уымата, ауыс шуыргIапсуаш удыруата уадгылра атахъыпI. Сара йызнымкIва йсхIвахьатI ари ауыс Апсуафед акъару шаквымхъуш – ауи Апсны акъральыгIва уысхартаква рынхара йанархаракIта йамылкIва йгьауашым. Араъа къральыгIва адгылща атахъыпI. Апсны ауи апш лшара амапI – ахчазтынгьи, апхьартазтынгьи, телебаразтынгьи. ХIара – ауи жвлара уыста зыхъвда йхъу – акъральыгIва хIашIуырпшуашта хIгьаъам.
– Атрыкв унашвачпагIвчва Апсуафед йпазаъу, ауи апш адкIылара ъану рыла йгьгIацIамхума?
– Атрыкв унашвачпагIвчва хIызбзипI. Ага Трыквшта Апсны ахъахвитра аланамхIвузтынгьи, араъа акъральыгIва уысхагIвчва Апсны йыншауа рдырныс йащтапI, Апсуафед ауи ауыс апны апщылгата йалитI. Атрыквква хIара хIынхара йгьгIапырсуам. ХIара хIацынхитI, йанатахъу ауыснкъвгагIвчва хIрынйитI. ЙцIыхъвахауа азаман араъа ймачIу ауагIахъаква йшырзаъу швабыжта тшапсахтI. Апхъала хIабачви хIабадучви мчыла трыквта йырчпузтын, руагIахъа культура тшауацIнадымрыхуазтын – ужвы аполитика датшахатI.
– Апсуа культура квта шIыцква ргIахътIра акIвмызтын уахьчIвала йачIвыйа датша хачIвыта швпахь йгылу?
– Апсны аунашвачпагIвчва срынйапхьадзагьи Трыквшта йтабзазауа апсуаква Апсны апаспортква рытра шатахъу расхIвитI. Ауи ауыс йапырасуа къральыгIва хъвыцща гьйымам, йкъральгьи дазарархитI. Апсны уцата ашвъаква агвынуыргIвырныс баргвыпI, ауи зылшауа заджв-маджвпI. Ацара-гIайхра тлапIапI, Россия авиза аныргIалрагьи баргвыра щарда ацрахIвапI (Апсны рыцIа йазаргвану аэропорт акъраль амажа йадзхъу ароссия къала Швача апны акIвпI йъану, ауаъа утыцIта Псоу дзыгIвла йцауа амажадза уцара атахъыпI – аредакция арытаразра). Ауатква йгIарылцIла Трыквшта апны апаспорт апшцIгара лшарата йчпамкIва йгьауашым.
Ари ауыс йара ужвы угватра азынархара атахъыпI, йара ауасагьи заман щарда агIвхIщтхьатI. Ауи рыцIа паса йхIчпазарквын йалныс аурын зуагIахъа тшдырра зчвыдзыз щардагIвы анахьанат ауагIахъаква рыладзра йхIзачвыхчарныс. Ауи ахъазла ахабза псахра алацIара атахъызтын – ауыгьи ужвы уалагата йджвыквцIара атахъыпI, программакI лыхра атахъызтын – ауыгьи ацIыхъва утагылныс йагIапI. УахьчIвала ауи хIа хIыхъаз зымгIва йрапхъу уыспI. ХIацIымкIвузтын – сквшквакI анагIвсра Трыквшта апны мильуанбжакI йнадзауа диаспора хIымапI-хIва уалачважвушта йгьаъахызлушым. АуагIа ажвлара уысква йгIарыланахIмыркIрыквын йхIчвыдзуаштI. Сара багъьата йхъасцIитI Апсны абзазагIвчва – араъагьи ауаъагьи йаъу апсуаква закIгьи шагIвхIымгауа, хIшазакIу анырбара – ари ауыс йшацыркIуаш.
– Апсны уанаъаз уара адиаспора йырзынарху аполитика йащатазара атахъу агIвыма къральква йырту хIайщчва руагIахъа тшдырра агIахчара, хIыбызшви хIгвбайари ргIащаквыжьра ракIвта ухIватI. Датшата йухIвушызтын, хIайщчва рабадучва зтыцIыз адгьыл йгIайхырныс йаквгIазшIытра йахъазымкIва «апсуа дуней» гIаныршара лшарата йызчпуш аъаща щаквыргылра атахъыпI. Ауат йухIваз ажваква Апсны акъральыгIва уысхагIвчва йрыларкIма?
– ЙрыларкIшва йгьсымбатI. Ага ауаса йаъазтынгьи сара сашIамсуа ауи схIвалуштI. Апсны апны апсыуата хмильуаныгIвкI бзазауазарквын абызшвагьи адзра йазымцауазарквын тынчта хIчIва йауашын. Ауи агIан саргьи ауи аъара адиаспора рыщтаныкъвара щаквыргылра ауыс гьгIащтIысымхуашызтI, йхIыбызшву дзачIвызлакIгьи уизабакIра атахъытагьи щардала йгьсымхIвушызтI. Ауаса ауыс зкву хIуагIахъара гIахчара акIвпI. ХIара напIцIашвакI ахIа хIгьнадзум. ХIыззпшуа ачIвыйа, тшыззчвыхIхчауагьи ачIвыйа?
Трыквшта йауу апсуа шIаква Апсны ауагIа р-Абашта айсра йалан, щардагIвы рпсадгьылахъаз рхъа щтIарцIатI. Йанамуыхрагьи ауат хIрызшвырхъвыц. Ауат Апсны ахIатырла амца тшаладрышвтI. Йшпажвбауа, ауат апсуара гьгIарыламхазма, рапхъанчIвиква кIара гьгIаршIрымкIгIазма?
ХIкультура квта швнашылта ауаъа йгIайквауа мачIкI шврачважва, апсышвала йшвырчважва. Ауат зымгIва хIрыхъарарныс, «ауат хIа йгьхIуагIам, кIарала хIгьырзыбжам» – хIхIвата йныгIыжьныс акIвма йшвтахъу? Ауат апсыуапI, Апсны йтабзазауа рацкIыс ймачIымкIва апсуара рылапI. Ауатгьи рпсадгьыл йахъвыкIызларныс, ауи ахъыхчара йацIазларныс йахвитпI.
Асабиква Апсны йгара атахъыпI, ауат рыхъаз апхын тшпсщартаква адгалра, Апсны йту рыквлагIвчва йрабардырра атахъыпI. ЙатахъыпI рыбызшва рдырдырра, Апсны атурых рахIвра, Ардзынба ймагIну гIаргвныргIвра, Дал ъану, Цабал ъану дырбара. Ауи къральыгIва уысзара атахъыпI.
– Атанур, ухъа уаквчважвауатагьи ажваквакI ухIварныс бзи йызбун. АцIабырг схIвапIта, хIара Апсуафед ахъада йылыгIдыргIауа дукI гьаъам, рыцIа аргваныта уыгIдырра хIтахъыпI.
– Са Акусба ткъвым срыуапI. Астомбыль километр 200-ла йачвыхъару Дюздже къала аргванква сгIадритI, ауаъа сгIадзынгылтI. Дюздже йадзхъата Дарера-хIва апсуа кыткI аъапI, ауаъа сауапI. Сквш 30 айхIа цIитIта Астомбыль стабзазитI, ауыхвара знархару схъатачIв нхарта сымапI. СтгIачвапI, уыжвласыла йхыгIвхауа саби дсауашта сазпшитI. ГIвайщчва сымапI, азаджв Астомбыль дбзазитI. Саба Дюздже адзхъа акыт дтапI. Сара жвасквша Астомбыль апны Апсуа культура квта аунашвачпагIв ситарагылагIвын. Ауи амщтахь Апсуафед йалу зымгIва адкIылара сахъадата салырхтI. Ауи зджьара йгIанымхауата магIын ду зму уыспI, хъвдаквцIара дупI, саргьи сквшбжакI цIитIта ауи нкъвызгитI. Ужвыгьи сквшыкIи бжакIи сынхара атахъыпI, ауи амщтахь, хI-Устав йшгIанахIвауа апшта, ахъада шIыц-шIыц далырхуаштI.
– Уара апсышвала бзидздзата учважвитI, ауи збзиру уани уаби ракIвма?
– ХIара хIанхвыцыз апсышвагIвацан хIызлачважвуз. Ауи хIара хIыхъаз йцри бызшвадзан. Сара бзидздзата дыздырхитI сабаду йахща – ауи дсабийыркIвата атгIачва Апсны йгIатыцIтI. Ауи аунагIва йыгIвназ зымгIва апсышвамкIва датша бызшвакIла йайчважвата йгьлымуазтI. Акыт апсуа кытын, хIгьагьара йбзазузгьи апсыуан. Датша бызшватагьи тгIачваквакI хIылан, ауатгьи хIыбызшва ддырдыртI, йауа ухIварыквын, хIара щардала хIайхIан. Са йсыквлата апсуа кытква рпны йгIадзынгылыз зымгIва апсышвала бзита йчважвитI.
Трыкв бызшва йапхъахауата апхьарта апны акIвпI йссырдыруа съалагаз. Ауаса сцри бызшва гьсхъмаштылтI. Асквш 1980-ква рагIан зджьара апсуа хIарыфба санйан сара-сара сапхьауа тшызбжьатI. УацIыхъван йсызгIауаз акьтапква срыпхьауа салагатI – ауи сыбызшва гIасхчарныс швабыж йгIасцхърагIатI. Йзампхьауа сыквлагIвчва псайспамца абызшва рхъаштылитI. Ужвы ауат райхIарагIв апсышва гIаргвынгIвитI, ауаса дара хIыбызшвала йчважварныс рчвыбаргвпI. Сара абарауи сызпхьуз бзита йгIасыхъватI.
– Йапхъахауата Апсны уанага удырхума?
– Йшпазымдырхра?! Ауаъа сшцуз зынла йсыласхIватI ауи сара йшспну. ХIабадучва нцIрата йрымаз Апсны шцаз рбара ртахъын. Ргвала гIарыдамхIвуата рдуней рхIваджьтI. Ауат ртарала ауа хIара йхIчпатI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.