Абаза бызшва Лагъь КIавкIаз абызшва тгIачва йрыланакIуа апсыуа-адыгьа гвып йрылапхьадзапI, ауи аргIапсщала апсыуа бызшва йаргванпI. УагIа зыкь гIвынгIважвагIв райхIа йнадзауа Россия йтабзазауа йгьи уагIа зыкь жваба-гIважвагIвы раъара йнадзауата агIвыма къральква йыртабзазауа абазаква йрцри бызшвапI.

Ардзынба Аста

Абаза бызшва Лагъь КIавкIаз абызшва тгIачва йрыланакIуа апсыуа-адыгьа гвып йрылапхьадзапI. Ауи раргванпI адыгей, къабард-черкес, убых (уахьчIвала адуней йгьыквхым), апсыуа бызшваква. Абаза бызшва гIвдиалекткI амапI: алитература бызшва йащатахаз тIапIанта диалекти ащхъарауа диалекти. УахьчIвала агIвбагьи гIадрысабапитI. Къарча-Черкес апны, ажва ахъазла, ажвах абаза кыткI йрыуата ахпа рпны щхъарауа диалектла йчважвитI, арахьарат ажваба рпны – тIапIанта диалектла.

Абызшва атурых амадзаква йырцIапхатIыгапI

Щхъарауа диалект хъвыжв чважващали апсуа чважващали йалапI, тIапIанта диалект –къвбина-албыгIан чважващали гвымлокт чважващали. Адиалектква рфонетикали рлексикали йанаквымшвауа гIаншитI. Ага ауаса йаъазтынгьи, здиалектквала йапшым абазаква анайчважвауа йагвынгIвитI.

АрхъвыхыгIвчва рщардагIв йшырпхьадзауала, абаза бызшви апсыуа бызшви швабыж йапшыпI, йара бызшвакI йачважваща квпшырата йпхьадза йауаштI. Апсыуа бызшва рыцIа йаргвану абаза бызшва ащхъарауа диалект акIвпI. Араса йзаъугьи ащхъарауаква Апсны тланыкъвала йгIатыцIхта атIапIантаква (ауат рхъа «ашвыуа» – хIва йапхьитI) рацкIыс рыцIа кIьасата Лагъь КIавкIаз ахьыла йъагIахъысхыз акIвпI. Ауи йгIахъшахъыцIуата ащхъарауа диалект апны апсыуа бызшва йзлаквшвауа ахцIараква рыцIа щардата йгIащаквхатI. Апхьахьаква йшырпхьадзауала, апсыуакви абазакви йацырчIвыз абызшва апны абаза бызшва тшангIанаркIьыда VIII–XII асквшышвква рагIан акIвпI. Йара ари агIамта йаквшвауата йырпхьадзитI абазаква рщардагIв Лагъь КIавкIазла йангIахъысхуаз.

Къальамла йуыгIвуа

Абаза бызшва агIвыра асквш 1932 агIан акIвпI йангIанша. Алфавит шIыц ауысла а-Союз шабгу аквта комитет (СССР ауагIахъа бызшваква рыхъазла алфавит шIыцква йъарыдынхалуаз анаука квта) ащаквыргылрала йапхъахауата латин щата змаз абаза алфавит гIандыршатI. Асквш 1938 агIан ауи кириллица щата артуата йырпсахын уыжвгIандзара абзазара апны йщаквгылата йгIамгIвайситI. Ауат асквшква рпны йгIашIарышвта абаза литература бызшва щаквгылуа йалагатI. Ауи щатата йазалтI тIапIанта диалект акъвбина-албыргIан чважваща.

Абаза апхьахьа ЧкIала ПIитIа йынхараква рпны алфавит агIаныршара магIныта йамаз араса даквчважвитI: «Ауи йапщылата ауагIахъа журналистика атшауацыхра зыргвышхвуз агазеткви ажурналкви ргIацIщтра джвыквылтI, арадиуа, ателебара атраква гIаншатI. АгIвыра анщаквгыл ауи цри бызшвала агIахIвахраква, ахабаргIвраква йгьи ароманква ргIаныршара йацIагылтI; адрама жанрква ауагIахъа театр агIаныршара йащатахатI, ауысара атшауацIыхра ашваква ргIаныршара аргвышхватI. Йара ари агIаншара дара абазаква рыбызшва анаука рхъвыхра акIвдыршарныс амаль гIарнаттI».

Йджьащахъву ари акIвпI: абаза алфавит зъара хIарыфла йалу ауыс уыжвгIандзара йалыргу джьауап гьамам. ЙгIвыраква рпны ауи гIайрахитI ажурналист, афилолог ХIасарокъва Бильаль. Ауи йшгIаликIгIауала, йапшым апхьагаква, ажварква, айчважвагаква рпны алфавит ахIарыфква рпхьадзара гьаквшвум: асквш 1967 агIан йгIацIцIыз «Абаза-урышв ажвар» йшгIанарбауала, алфавит хIарыф 71 алапI; «Абаза орфография ажвар» апны ахIарыфква 67 йнадзитI, асквш 1991 агIан йгIацIцIыз «Урышв-абаза айчважвага» апны йгIарбу алфавит хIарыф 68 алапI. Ауи гIазхъшахъыцIуа аъачIвагIагIвчва рхъвыщца ъаквымшвауа акIвпI – азджьакI алфавит йалазара атахъыта йгьырпхьадзум бжьы змам ахIарыфква «I», «ь», азджьакIгьи алфавит йгьаларцIум ахIарыфква «ё», «ю», «я». Абаза бызшва апны йбаргву абыжьхъгIваква щардапI – ауат 60 райхIа йнадзитI, ауаса абыжьхътIква цIолата йуырхъвыхырквын гIвба ракIвпI йнадзауа – «а» йгьи «ы».

АуагIа рарыпхьагIв ахIапса йтыпхатI

Йапхъахауа абаза алфавит гIанзыршаз абаза йгьи ачеркес гIвгIвы Тобыль Тольыстан йакIвпI. Ауи АлбыргIан кыт апычIв апхьарта апны дарыпхьагIвын йгьи ХХ асквшышв й-20-хауа асквшква рагIан акъраль хачIвыта йпахь йгIадыргылын ауи гIарып щата змаз черкес алфавит гIанйыршатI. Асквш 1926 агIан Тобыль Тольыстан агIахIвахра «Джьалдуз» гIаквицIатI, уадыргIвана хысквша анахъыцI йгIацIищттI азкIкIра «Зули» – черкес бызшвала йгIвыз апьесаквали, ашваквали, ауысаквали йалата.

Асквш 1930-ква рагIан, абаза алфавит гIаншата апхьартаква рпны йангIадрысабапуаз агIан Тольыстан йхъазытагьи анахьанат агIвгIвчва йыцтагьи абаза грамматикала апхьагаква йгьи ахрестоматияква гIацIищттI.

Асквш 1937 агIан абаза алфавит агIаныршагIвы абаза бызшва ацайкIуата мцкIыла ддыркъванчан дыркIытI. Ауи Черкесск ахIапса гIвысквша тайгатI, льажьа шйымамыз анщаквдыргыл дгIадырхвитхтI.

Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву агвхъауа хIарыба «Щыпедж» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1929
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву агвхъауа хIарыба «Щыпедж» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1929
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан ПатI Х. йгьи Нипа М. йыцта йацдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза хIарыфба «Анбызшва» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
Тобыль Тольыстан ПатI Х. йгьи Нипа М. йыцта йацдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза хIарыфба «Анбызшва» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза хIарыфба «Анбызшва» йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1934
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза хIарыфба «Анбызшва» йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1934
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала апхьага «Грамматики тамамгIвыщи» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала апхьага «Грамматики тамамгIвыщи» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала уызпхьуш акнига «МгIва шIыц» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
Тобыль Тольыстан йрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала уызпхьуш акнига «МгIва шIыц» йапхъахауа абгъьыц, Баталпашинск, асквш 1933
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан КIвыждза Х. дйыцта йдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала ахIарыфба амщтахь уызпхьуш акнига «МгIва шIыц» йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1936
Тобыль Тольыстан КIвыждза Х. дйыцта йдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву абаза бызшвала ахIарыфба амщтахь уызпхьуш акнига «МгIва шIыц» йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1936
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI
Тобыль Тольыстан КIвыждза Х. дйыцта йдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву адуква йырзалху абаза бызшвала ахIарыфба йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1936
Тобыль Тольыстан КIвыждза Х. дйыцта йдрыхIазырыз, алатин хIарыфква рыщатала йгIву адуква йырзалху абаза бызшвала ахIарыфба йапхъахауа абгъьыц, Сулимов, асквш 1936
© АтгIачва йазыркIкIыз асуратква йгIарылхпI

Абазашта йаргвышхваз

Абаза литература акъагIамта йагIвсыз асквшышв й-60-хауа асквшква йрыквшватI, ауи агIан рыршIыйара ахIагIара йазынадзатI ауасаражв Джыр ХIамид ауагIахъа литература йадикIылта дахIврала йыгIвуаз ашIаква. ЙащтагIайуаз азаман ауацIа ауат абаза литература йаклассикхатI, ргIвыраква аквтанай апхьартаква рпынгьи йхIаракIу апхьартаква рпынгьи апрограмма йалапI арат анархараквала: «абаза литература», «Къарча-Черкес ауагIахъа литератураква», «Лагъь КIавкIаз ауагIахъа литератураква».

Зунашва хIхIвауа агIвгIвчва йрыуапI Цекъва Пасарби, Джьгватан Къальи, ЧвзыкIьа ШахIымби, ТхIайцIыхв Бемырза, ЛагIвычв Джьамльадин, ЧквтIу Микаэль. РыцIа змагIны дуу апрозагIвраква йрыланакIитI атурых йгIаквчважвауа ТхIайцIыхв Бемырза йроман «Нышв напIыкI» йгьи Джьгватан Къальи йроманква «Хьапщ джьуар», «Лаба». Ауи атлахан рыцIа йуысагIв дууыз ЧквтIу Микаэль йакIвын – абазаква йрыуата Литература институт йапхъахауата йгIалгаз. Араъа джьащахъвара алата йхIвара атахъыпI ажва «Абазашта» гIазхъвыцызгьи абызшва йалазжьызгьи ЧквтIу Микаэль шйакIву – ужвы ауи ажва гIадрысабапитI абазаква рпсадгьыл йгьи рбзазарта ахьыз анырхIвауа.

Ауаса абаза уысара ахъыкв зкIыта йырпхьадзауа Мыхц Кьарим йыршIыйара акIвпI. Ауи йыйачIва алитература ажвгIванд апны й-70-80-хауа асквшква рагIан йгIакIкIатI. «Ауи йуысипхьадза зымгIвалагьи йнардзапI, хъвыцра цIолала йырчвыпI, абызшва агIалцIырта байаквала йрыпшдзапI. Ауат апхьагIв ддыргъаруата, йгвы ацIгIва йадсылуата къару гIарныпщитI», – араса йгIвитI ауысагIв йыхъазла апхьахьа-филолог ЧкIала ПIитIа.

Цри бызшва шгIархчауа

Асквш 2010 агIан йакIвшаз акъраль абзазагIвчва рахъгIвылгIара агIарбараквала, Россия апны абаза уагIа зыкь 43-гIв райхIа йнадзитI, ауат йрыуата Къарча-Черкес республика уагIа зыкь 37-гIв раъара тапI. АгIвыма къральква рпны, Трыквшта зымгIва йрапхъата, йапшым агIарбараквала, уагIа зыкь 10-20-гIв раъара абазата йыртабзазитI. Ауат йрыуата цри бызшва здыруа рпхьадзара тамамта йгьбергьльым. Абаза жвлара адкIылараква руысхагIвчва йшырпхьадзауала, аурбанизация йгьи ассимиляция йауацIыхта йъакIвшауа ашвхIаусыгIвала абаза бызшва адуней йыквцIхныс йшварагIварата акIвпI ауыс зкву.

Абазаква рыбызшва агIахчара дара ркъарула йазабакIитI: арыпхьара амальква йрыдынхалитI, апхьагаква гIацIырщтитI, амультфильмква абаза бызшвала йатаркIитI, Черкесск абзазагIвчва рыхъазла абаза бызшвала арыпхьара гIахъыртIытI, абашталагIвчва джьгарта йаквгIазшIыртитI цри бызшвала йчважварныс. Ауи ауысла нхара ду акIвдыршитI «Апсадгьыл» адкIылара. Ауи йаланакIитI абаза жвлараква йрыуата агIба. Ауи акIвымкIва, Черкесск апны йаныргIалу Абаза-апсыуа уагIа ртшауацIыхра ацхърагIара знархару адуней адкIылара «Алашара» ауысхарта апны асквш 2013 йгIашIарышвта абаза бызшвала арыпхьара курсква акIвшитI.

УахьчIвала Къарча-Черкес апны абаза бызшвала «Абазашта» газет гIацIцIитI, арадиуа йгьи ателебара атраква адыргалитI, акъральыгIва абаза театр нхитI.

Апхьахьакви ауыс згвы азыцхIауа ауысхагIвчви йшырпхьадзауала, йнахвхауа амалькви агIаджвыквцIаракви хъвдаквыщт рымазлуштI йгьи ауи абзирала абаза бызшва йгIадзынгылуа абанпараква йырзыгIащаквхуштI.