Лакоба Сария – ауи лшвапха йагIарбагапI йхъацIауачву акърар, ачхIара йгьи азцIабыргра абга. Ауи лхъапщыла дылхъмаштылуата дъайызцIабыргыз, агIазаб данацIадыргылгьи лынцIра дамайгьдзауата йкърар дъамайжьаз ахIатырла Искандер Фазиль Апсны апны йдудздзу апхIвысхIва длыпхьун.

Капба Арифа

Ауи лынцIра гьауырамызтI, йылзыпкъыз асквш 35 руацIа насыпла йырчвыз абзибарагьи анрагьи лбатI, анйара хIагIаквагьи хъгалра змаз агIвычIвгIвысква райгвыгIврагьи ладзатI, лхъапщыли лтгIачви лпхара рыдылгалтI, йгьи НКВД (РСФСР ауацIауысквала ауагIа комиссариат – аредакция ррытаразга) дырнапIыцIата йхьантадзаз атутанакъ гIвысквша ргIазаб лчва йтшатI. Ауаъа лынцIра шIчIватI.

Лакоба Сария (йа Сарие) асквш 1904 агIан Батум къала аджар Ахмед-Мамед Джих-оглы йтгIачва рпны дйытI. АтгIачва дара йырчIвыта йрыман чIахъварыдзырта, аткванква, Батум амшынтшп апны атшпсщагIвчва уагIарата йрыртуаз абзазартаква. АпхIвыспачкIвын лтгIачва рпны лара лакIвымкIва датшагьи цгIвы сабичва гIадзынгылуан. Сария лан Патландзиа Мелек дапсыуан, Очамчыра дауан. «Ари апхIвыс, асквш 1920-ква рагIан чадра зквпсата йныкъваркIвуз, йлылшатI уызгIвымсхыз быжьгIвы сабичва гIадзынлыргылырныс. Ауат зымгIвагьи бзи йабабун, рангьи рбзибарала дкIвыршан», – араса йылгIвитI Аббас-оглы Адиле лкнига «Йсхъаштылныс гьсылшум!» апны.

Нестори лари ранйара

Сарии Лакоба Нестори (уадыргIвана Апсны ауагIа комиссарква рсовет йаунашвачпагIвхаз – аредакция ррытарзга) Батум, лара лунагIва апны йабадыртI. ЛащахIба Аки Нестор дйынбжьагIвын, рунагIва апны Нестор аменьшевикква дырчвыкъайчIвахуан. Ауи агIан Сария жвыхвсквша ахIа дгьыртамызтI. Нестор апхIвыспа квайчIва пшдзачкIвын зынла дигвапхатI, ларгьи ареволюционер шIа бзи дылбатI. Ауат ацырдатI. Сария лан, лаба, лайщчва апхъапхъа ауат рацбзазара йапшIагылан, уадрыгIвана йадгылын, рымхIв Нестор пха йыквырцIауа йыщтаныкъвун. АуысагIв, атакIыгIв Липкин Сергей ЛакобаргIа ртгIачва йырзынархата поэма йгIвытI. Ауи йахьицIатI «Нестори Сарии». АгIвырагIацIщтырта йнамдзаз ари апоэма Искандер Фазиль йгIайнапIыцIашван атурыхдырыгIв Лакоба Станислав йийтхтI. Фазиль йхъатала дидыруан Липкин, ауат ргIвыраква «Метрополь» альманах йацгIаквырцIалун.

Ауи лылаква йгIархIвун ллахIвара,
ЙанакIвызлакIгьи йлашараз, йхвитыз,
Лаща йгвыжвкIра, лаба йыршвара, лан лыладзква,
Йпымтшуа амсылман дин адатква рацкIыс йбагъьаз…
Ауи зымгIва гIайгвынгIвытI, йкърар багъьата длыдгылтI.
Ревком апны йхIватI: «Дабар сара схъапщыла».

Сария апхьартагьи дгIалгарныс дахамдзаскIва Нестор дйыццатI. Адырраква абгата йгIалызтхыз Нестор йахIварала рунагIва йгIайуамцара дазрыпхьахуаз арыпхьагIвчва ракIвпI. Сария экстерн амальла архъвыхраква дыркIылсын лдырраква йыргIарбагаз аттестат гIалырттI. «Ауи агIан аджар пхIвыспачкIвын хъацIара ду гIалырбатI, йшпакIву ухIварыквын аджар мсылман пхIвыспаква йгIважвахауа асквшква рагIан чадра рыквпсата йныкъвун. Сария ауыла дгьгIашIамстI – книга щарда дрыпхьумцара лдырраква йрылалырхIун. Апсабара йгIалыланацIаз акъыль цIара йанархъагахатI аэтикет адырра. АлымхIарыгIв ахва кIьанджь йшгIатыпссгIауа апшта ащхъа пхIвыспачкIвын лтурасы йтагылаз Сариягьи уадыргIвана акъраль шабгу хвы ззырбауа пхIвыста лыхьыз щаквгылтI», – араса йылгIвытI Лютахина Надежда лкнига «Сария дгIахъынхIвыхитI» апны.

Согъвым апны насыпла йырчвыз лбзазара

Сария, Нестор, ауи йан, арахьарат раргвандзаква тгIачвакIта Согъвым йтагылаз тыдз дукI апны йбзазун, ужвы Лакоба урами Званба урами ъадгылуа амгIвахъвыцIырта апны. Сарии Нестори рбзазара анапа пшдзаква йалкIгIата йгIазырбаз Сария лтаца, лащайцIба Эмды йхъапщыла Аббас-оглы Адиле лакIвпI – лкнига «Йсхъаштылныс гьсылшум» апны. Ауи йшылгIвызла, Сария зымгIвагьи дырзычпан – лчгIвычаща апны йгIашIарышвта аунагIва пхара анкъвгара апныдза.

«Ауи йтлапIаз рыпшдзага щарда лыман, рщарда лайщчва согIата йылзырчпаз ракIвын – Нестор йхъапщыла йахърыкъьата дгьимыргIачIвузтI. Ауаса Сария зынгьи лрыпшдзагаква ауатыкв йгьгIаталымцIузтI, йанымгIалуата йылпхьадзун. Ажва ахъазла, ъатлын тлапIакI ахъалцIузтын зыхвла рыцIа йпудыз алымхIарыгIвква рыцылцIун. Аправительства уысхагIвчва рхъапщылаква зымгIвалагьи ауи йылшIпшуан», – лхIвитI Адиле.

Сария лпны кьангьашра пхIвыс щардагIв гIайуан, заджвгьи йгвы дамсуата, тIатIата, гвхътIыла джьауап рылтуан. Лтаца Адиле длайбжьатI асквш 1864 йгIацIцIыз акнига «Ащагаща бзи ацIасква» дапхьарныс. Лара ауи акнига збарла йылдыруан хIва йауаштI.

Йлапшкваз рпны дапхъан

Сария лакIвын ЛакобаргIа рунагIва злащаквгылаз. Ауи атгIачва зымгIва Европа акультура шдлырдыруашыз дащтан. Ажва ахъазла, зымгIвагьи айшва

йанадзхъачIвуз ачага мачваква шгIадрысабапуаш йазылбжьун (апсыуаква руагIахъа рызкъква напIыла йгIарахвуамцара йырфитI – аредакция ррытаразга). Адиле Шахбас йпхIа йшылхIвауала, ауи «апсыуа цIасква лымгвапхауата гьакIвмызтI араса йзылчпуз, Нестор дгIакIвзыршауа ауагIа ркультура рыцIа йауацIыхызларныс акIвын дызщтаз, йара Нестор Апполон йпагьи ауи ахъазла швабыж дылзыразын».

Асквш 1921 агIан Нестори Сарии па драутI, ауи РауфхIва йыхьырцIатI. АчкIвынхвыц йан длапшта йылаква квайчIван, дпшдзан. Ауи дихьпшуан апсыуа пхIвыс Хонелиа Назия, апсыуа бызшви ацIаскви йлырдыруан. Сария ачкIвын йдырраква шцIолазлуш дащтан, ауи йыхъазла йадылгалуаз асаби библиотека апны аурышв, афранцуз книгаква щардан.

ДжькIахбастала йхIальальыз Сария бзитагьи дмацIауан, апсыуа фачIвквагьи лызрыхIазыруан, сасчва анрызгIайрыз айшва лара-лара йанлыргIалуан, йадылгалуан. Сасыта йгIайуазгьи зыхьыз бергьльыз акъральыгIва уысхагIвчва дуква ракIвын. Ауи музыка швабыж бзи йылбун, пшдзата дгIахIвуан – рунагIва йыгIвнан Сталин согIата йырзичпаз апатефон. Араъа зынла йхIхIвапI акъраль рхъада йтгIачва Сария согIала дшдыргIачIвалуз: Сталин йхъапщыла Аллилуева Светлана согIата пхIвыс кIьарахIвачкIвын гIалылттI, йара Сталин согIата йылзичпатI автомобиль, ауи йылгвапхадзауата лара-лара йынкъвылцун.

Асквш 1936 гIаталындзыкIьара Нестори Сарии рбзазара лашарата йщаквгылан. Рбзазаща тшанапсах Сталин Лакоба ауацIауысква руагIа комиссар йъанатIа дадгылырныс данирайгва амщтахь акIвпI. Апсны аунашвачпагIв ауи гьйымуытI, йшпакIву ухIварыквын йгIайгвынгIвуан: ареспублика дачвдрыхъарата Берия «йнапIква шгIадырхвитуашыз» – ауи щарда цIуата йгвалан Апсны квырджь бзазартата йчпарныс.

ЙцIыхъвахаз Нестор йымгIвайсра

Декабрь мыз хъвлапынхъата зны Нестор йхъазы Тбилиси Берия йгIацIирышвтта дъазшIитыз ахъазла йхъазы дшцуш анихIва йъакIвызлакIгьи йыццалуз Сария дамакIуа далагатI. Ауаса Несторгьи дайрышхатI. «ЙскъычIтI ауагIа йырхIвауа – схъапщыла чIапщагIвыта йъакIвызлакIгьи дсыцта, схъазы зджьарагьи саулымщтуата», – йхIван Нестор дгвыжвкIуа апещ дгIаджвылцIтI.

Ауаса амашина даквымчIваскIва хысбыжькI гIагатI. Абар Адиле ари агIаншара дшаквчважвауа: «Нестор Апполон йпа ахъалырта дгIабгъалтI. ДакъикъакIгьи мцIыскIва аурамла хысбыжькI гIагатI. Сария дырхIатI, чвгьата дцIрын лхъа лчIвыхымкIва апахь дджвылкъьатI, хIаргьи ауи лцIыхъва хIтагылан. Ашв адзхъа Нестор акIьарахIвагьи щтIыхта йнапIыцIа, дпшвырхъыччауа дгылан. Ауи йырхIаз

Сария багъьата дгIайгвыцIайхIвхIван йхIватI: «Ужвы йхъасцIатI, Сария, закI сызниуазтын бара бгвы сыцIалуа чвгьата сышбчIвыуаш».

Йаргьи щарда йнамихуата ауи ншатI. Нестор Тбилиси дабгата дгьгIацампахтI. Апсны аквырджьква шырбзазартахушла Берия ймурадква анихIва Нестори йари чвгьата йамакIытI. Нестор ауат амурадква айрышта дырпшIагылтI: «Сабгата ауи зынгьи йгьызуашым», – хIва. Йаргьи ауи ахъвлапын йпсы тыцIтI: дгIайынгIалхырныс ймурадызшва Берия йунагIва йтахъдзамкIва ауи йани йхъапщыли ддрайгван ауаъа уау зларцIаз арызкъы йдрыфтI. УадыргIвана йхъвади андырхъвых Апсны аунашвачпагIв дызларщыз амгIан уауызгьи щаквдыргылтI – циан калий.

Лакоба Нестор дшабгахым ахабар чIвыхь атгIачва йангIарархIв Сария агвакъвпра цIолата йлылстI. Ауи дцIыруан, лхъабра алалыжвжвун, лпа дгIалгвыцIалхIвхIвун, закIгьи дшачвымшвуш, «товарищ Сталин» дшгIарцхърагIуш йалхIвуан. АтгIачва рынбжьагIв лхъапщыла йызнийыз йымдыруазшва щарда дазхъвыцуан Сария. Ауаса Нестор йпсхъа ъадзанардасуаз амшква рурала, агIасы дтата дъагIвназ Апсны адрама театр ауагIа зкьыгIвпхьадзарала йангIайуаз, лхъатала адуней ашIыпIа щарда йгIартыцIуаз аджьабара телеграммаква швкIпхьадзарала йанлызгIаргуаз «товарищ Сталин» йтланыкъвала хабаркIгьи гьгIамитI.

Лакоба Нестор даныцIарцIуз, Согъвым, асквш 1937 январь а 1
© Апсны КъральыгIва Музей

Нестордъа абзазара шаъаз

Лакоба Нестор даныцIарцIа амщтахь мызкIы ахIа мцIыскIва ауи йыхъазла ахIвансхIван гвымхаква джвыквылтI, апхъапхъа йъакIвызлакIгьи йсуратква нырхтI, уадыргIвана акIраква джвыквылтI: ауагIа НКВД йызшIыртуан, ауи амщтахь щтадъа йыдзуан. Сария лаща Меджит ауаса йанйызний Сария лпа Рауфгьи дналахвын Москва дцатI, Сталин дйынйарныс лтахъыта. Ауаса Кремль дгьтарымыжьтI. АпхIвыс лгвгьи ыдзын дкъарусызта Апсны дгIацапахтI.

«АуагIа йрагъата» рыхьыз гIархIватI йара Нестор йхъазымкIва йъахIыльчва зымгIва. Асквш 1937 адзын ареспублика абзазагIвчва зымгIва арадиуа йадзхъымцIуата йадзхъачIван ауыла «ажвахыгIв лакобовецква» руыс йшалапшуа ангIартуаз. ХIаквым рыквырхун Лакоба Михаил йгьи Василий, Инал-Ипа Константин, Чалмаз Михаил, Ладария Владимир, Нестор анахьанат йынбжьагIвчва, йцIагылагIвчва. ЙащтагIайуата ауат зымгIва щра рыквырцIатI. УадыргIвана рсабикви рхъапщылачви ркIытI – рызджьакI псытI, рызджьакIгьи рбзазара атутанакъ йтаргатI.

АтгIачва руыс рыцIа-рыцIа йшхьантахауа гIалгвынгIвуата Сария лхъацIа йархив шгIалхчуш амальква налахвтI. Аббас-оглы йшлыгIвуала, лащи лари зымгIвагьи йшырбуз апахь Троцкий йсальамшвъаквагьи шварагIварара зпщылаз анахьанат ашвъаквагьи рблытI, ауаса магIны змаз швъа щарда дсакъуа багъьата йамгвалцIан йкъалчIвахытI.

Лакоба «ауагIа драгъата» дандыркъванча амщтахь Сталин йпшIагылата мадзата тшгIащтIырхныс ртахъызшва йызквырцIаз ауагIа рыщта нкъвырцауа йалагатI, Согъвым Михайлов нышвынтара апны Нестор йадгьылхъв дрыдзуашта ахIвансхIванква джвыквылтI. ЙшырхIвауала, Сария ари ауыс апынгьи лхъацIа йпны кърар нкъвылгатI. АкъральыгIва швъаква йшгIадырбауала, Лакоба йбыгIвшыгIвква

«Маяк» (Согъвым йаргванпI – аредакция ррытаразга) ззырхIвауа ашIыпIа йырган ахIаш маша йтарблытI. Ауаса Аббас-оглы Адиле лкнига апны йшгIалгвалашвахуала, Сарии, Лакоба йан Шахусни, Сария лаща Эмди (Адиле лхъапщыла), анышвынтара закI шазырхуш ахабар анырдыр, ачIапщагIвы йынгIалын дара-дара Нестор йхъвади атдрыпатI. Адиле лхъагвы аквыта йылхIвитI ауи йцри Лыхны кыт апны дыцIарцIата, ауаса йъакIву тамамта йыздыруаз Сарии Шахусни йырхъазын, Сария ауи Эмды йгьйылмырдыртI, аудын ткIьий дацIадыргылта йдырхIвапIхIва дшватI. Нестор йани йхъапщыли ауи амадза ахрат йрыцыргатI.

Сария асквш 1937 август мыз агIан дыркIытI, Нестор «ауагIа дшрагъу» йрыквшахIату ашвъаква йырзыпшгIауата аунагIва зымгIва анахъдрышвт амщтахь. НКВД атутанакъ апны Сария уыла йуызгIацIамыжьуашта аудын чвгьакви агIазаби жьыхьдъа дрыцIадыргылтI. Ауи акарцер дтадрышвуан, лайщчва йшырбуз дырпкъун, уадыгIвана лара йшылбуз лайщчва рщуан. Ауатква зымгIва рымщтахьгьи Нестор Сталин дшипшIагылызла шахIатта дгылырныс анлымуы лпахь лпа Рауф дгIадыргылтI.

АчкIвын йан йшылбуз дырбкъауа йалагатI. Абар ауи агIаншара Аббас-оглы Адиле дшаквчважвауа:

«– Мма, сгIахча, – дахIвун ауи. – Ауат унашвата йбзырчпауа рхъйа.

– ЙчхIа, сычкIвын, – лджьауапхун Сария, – йчхIа… Уаба дгIвычIвгIвыс цкьан. ХIара ансагьи-арсагьи хIпсы гьгIатарыжьуашым…»

«Абар анцIрала йшвзыгIанхуш сымачв…»

Азаман агIвсуан, ауаса Сария лхъацIа «дгIацIызхуа» агIарбараква лдырхIварныс гьрылымшузтI. АщтанчIвкванадзара гIадрысабаптI: апхIвыс чвгьата ауат дшырчвшвуз рдыруанта акарцер дъатаз йтадрышвуан. Ухъахъвква гIазыргылуаз Сария лцIырбжьы атутанакъ камераква зымгIва рпынгьи йгIатыхIвачвгIун.

«Лакъыль лхътыцIуан, – лхIвитI ауи агIан йыркIхьата йаргваныз акамеракI йтакIыз Аббас-оглы Адиле. – Ауи зны дчIвыуан, зны зхъа зчIвыхым йапш дхъыччун, зны дгвыжвкIуа заджвы дйыквцIыруан. Ауатква рымщтахь лшIала ща гIаджвыквылуан (лрапхIаква удын чвгьа рыдырцIахьан). Ласыла ауи атутанакъ чымазагIвтара дыцIашватI. Ауаъа йщтIаз ачымазагIвква йшрылшузла йлайгвыгIвуан, айъазагIв мадза-мадза мачIкI лпсы гIатазкIуаш агвырква лылайцIун. КIасыжвли шыхIвли йчпаз лчварта дгьызгIалымцIхуазтI. Тажв къвакъвита йцаз Сария ахъаз лпсы тагIвацата агъвква дрыквын».

Асквш 1939 май а 16 атшын ауи лпсы агIыла йпIатIауата Тбилиси апны Ортачальск тутанакътара акамеракI дтан. АщтанкъвцагIв ашвъаква йыма днашылта лхъацIа Сталин дшйайжьаз даквшахIатта мачвы ацIалцIарныс йатаркIваз унашва анылзичпа Сария дгIахъчIвалтI, лхъа налыркъвытI ашвъаква лтамакъла йгIайуаз аща рыквылчван агIыла йылхIватI: «Абар анцIрала йшвзыгIанхуш сымачв».

ЛпазаджвыкI йпхыцIагьи швабыж йткIьийын. Аббас-оглы йшлыгIвуала, Лакоба Рауф хIаквым йыквырхан атутанакътара дтадрышвтI. СквшквакI анахъыцI ауи Берия ахIвара швъала тшизынайырхатI йпсадгьыл дгIацапахырныс дшадрыхвитуашла. Ауи ашвъа апны йгIвытI дапхьарныс, дынхарныс шитахъу. Берия йща гIашуа йгIайхъалтI «Рауф-щтанчIвчыр» дабгаркIвата йъагIацIцIыз, йуыс атагIащтIырххта йалдыргарныс унашва йчпатI. Джьауап йхъырхпхьадза Рауф йани йаби «ауагIа йрагъахата» йхIварныс унашва йзырчпун, ауат йыркъванчауата арадиуала дгIачважварныс, йажва агазетква йгIарыквдйырцIарныс йархIвуан,

йырхIвауа йчпузтын дабгата дгIаныржьырныс ддыргвыгъун. Рауф ауи гьйымуытI. УадыргIвана аудынква джвыквылтI.

ЙпхыцIахаз гьбергьльым: ашвъаква рызджьакI Лакоба Рауф аудын дагата йгIадырбитI, рызджьакI ауи асквш 1941 июль а 28 агIан щра йыквырцIата.

Щарда мцIуата йшбергьыльхазла, Лакоба Рауф Москва «Коммунарка» зхьзу ащра полигон апны йпсхъа къачIвахыпI, ауи йыцта йара ауаъа йыцIарцIатI ЛакобаргIа рткъвым йрыуаз анахьанат ачкIвынчва – Лакоба-Григолия Николай Михаил йпа йгьи Лакоба Тенгьыз Василий йпа. Ауат зымгIвагьи асквш 1937 агIан йыркIытI, ареволюция йапшIагылуаз атшгIащтIыхра адкIылара йрылата йдыркъванчан асквш 1941 агIан щра рыквырцIатI.  

Ари агIахътIра Эшба-Абрамян Виктор йабаду Эшба Ефрем йыхьыз араъа йангIайау амщтахь йгIаншатI – ащра полигон «Коммунарка» НКВД йырзалхта йщаквгылан. ЙгIахътIхаз ахабар ЛакобаргIа Сарии Нестори рпа дъащхаз, дшщхаз – йпхыцIахаз кьангьаш алахымкIва йгIанарыбергьыльтI. Ауи апхъала датша гIарбаракIгьи нкъвыргун: Рауф аудын чвгьаква йзымчхIахта, ауи йгIалцIла дпсыта.  
 

Искандер Фазиль Лакоба Сария дгIалыквчважвитI, Согъвым, Чанба С. йыхьыз нкъвызгауа Апсны адрама театр, асквш 1990-ква
© АГТРК

АгIвгIвы Искандер Фазиль Апсны асквш 75 андыртлапIуз агIан Сария араса дгIалыквчважватI: «Ауи Апсны апны йахъазымкIва Россия апынгьи йдудздзу пхIвыста дхIпхьадзарыквын заджвы дгьгIахIпшIагылуашым, йшпакIву ухIварыквын гIвына змамкIва ауи лчва йтшаз агIазаб атурых апны йбергьльу гIаншарапI. ЙбергьльыпI ауи лхъапщыла йпныла йынкъвылгуз акърар, ауи йызцIабыргра лара лынцIра ацкIыс хвы шазылбаз. Йшазызбауала, Апсны абзазагIвчва ари апхIвыс дудздза син лыздыргылра атахъыпI. Ари асин Апсны йрыгхитI».

Ажвлара йызнымкIва йгIаджвыквырцIатI ари афыр пхIвыс син лзыргылра ауыс. ЙаъапI йызхIвазгьи Сария лсин Лакоба йтдзы-музей апахьбырг йдыргылта «Сария дгIахъынхIвыхитI» – хIва йахьырцIарныс. Ауаса уахьчIвала ауыс ачважвара йахъыста йгьымпIатIаустI.