АрахврхIагIв, амлыкврхIагIв гвымчIва ХIапIатI ЧухIайыб йыцынхазгьи йунашва йацIата йынхузгьи хвду азырбун ауи ауагIа рпны йахъазымкIва арахвнадзара рпны йынкъвигуз айгвыгIвра ду.Ауи йгIатгара хъадаква йрыуазакIыта йгIалыркIгIитI йхIаракIу артшхъвага – Сталин йсогIат – ззгIайквнадыргаз ауыс – зласа пшку ауасатлапкъ шIыц ъагIанйыршаз ахъазла.

Аджьбакь ХIаджьисмель, ЧкIала Георгий

ХIапIатI ЧухIайыб асквш 1897 январь а 3 агIан Гвымлокт (ужвы Красна Восток кыт – аредакция ррытаразга) апны дйытI. ДчкIвын шIаркIвата акъраль ауацIала йгIаншуз ареволюция псахраква дрыланагатI. Граждан айсра анакIвшуз асквш 1921 агIан Буденный йыр йаланакIуаз Чингар дивизия далата дайсытI.

Адырраква, апышва, аъачIвагIа ргIапшцIгара

Йапхъахауа адырраква ауи асквшква 1922-1924 рагIан Баталпашинск (ужвы – Черкесск къала – аредакция ррытаразга) апны йгIахъыртIыз асовпарт апхьарта йгIацIигатI. Ауи анцIрала дизыразта дгIабзазатI гIвысквша рурала йашIамсуата акыт йгIатызгата аобласть квта фачIвы йызгIазгуаз йащахIба Абдулькъадыр.

Асквш 1924 агIан ХIапIатI ЧухIайыб Москва апхьара дырщтитI, Сталин йыхьыз зхъата анхагIвчва рыхъазла йгIандыршаз АмарагIайырта Коммунист университет апны. Ауаъа гIвысквша данапхьа амщтахь Къарча-Черкес автоном область Гвымлокт акытсовет апны дынхарныс дгIарщтитI. Ауи амщтахь Нарцана къала апны аокруг милиция апны дынхатI, асквш 1932 йгIашIарышвта асквш 1935 агIандза – Къарча автоном область адгьыл уысква рунашвахъцIарта аунашвачпагIв дитарагылыгIвта.

Асквшква 1935-1938 рагIан ХIапIатI ЧухIайыб Тимирязев йыхьыз зхъу акытмлыкврхIара академия апны дапхьатI, диплом къапщы йымата азоотехника факультет дгIалган Ставропольшта Ипатовск район ауасархIара млыкврхIарта «Совруно» унашва ахъицIарныс йыхъвдаквырцIатI.

ХIапIатI ЧухIайыб йынхаща ащтацащата йамаз

АуасархIарта апны асквш 1924 йгIашIарышвта йазалху уаса тлапкъ шIыц гIандыршарныс йащтан, ауаса жвасквшапхьадзарала йгьгIардамыхIвуазтI: амлыкврхIарта щахъчIвалуан. Асквшква 1936-1937 рагIан ауасаква ртлапкъ жвла аъаща гьдмырхъвыхтI, аселекция-тлапкъ нхара гьакIвымшузтI. Ауи ахъахьгьи ауасаква жванзгIви пхтразгIви рылан, уаса щардагьи псытI.

АмлыкврхIарта абари апш аъаща йтагылата аунашвачпагIв шIыц йъанатIа дадгылтI.

Зтшын анхарта далагаз йгIашIарышвта ХIапIатI ЧухIайыб абжараква ррыдзра хъатайкIытI: уасархIара йазычпаз анхагIвчва адикIылтI, ауат ауасахча гвыпква йырхъайшатI, рынхарагьи рбзазарагьи йыззыбжазла йадигалтI. Ауи йылшатI ауасаква фачIв бзила йадигалырныс йгьи такIырта бзи рзирыхIазырныс. ГIамта айшысла апхтрагьи ажвангьи дрыдзтI.

АунашвачпагIв шIыц датша заджвы дйапшымкIва ауагIагьи датша псы зхъу йачIвызлакIгьи дшрайгвыгIвуаш дащтан.

Совет руно кыт апны уыжвгIандзарагьи йырхIвахитI ари апш гIаншаракI. Зны ауасахчаква чвуандырла гвадз пшцIырганыс акыт йгIайтI, йшащцаз апшта аткван йыдсылтI йрыжвныс ахъазла. Ачвква чва рзыкIарпсатI, ауаса йгьацIырымщттI. Ачвква апсунч йгIанакIуанта рхъаква гьырзыгIанамыркъвуазтI. Ауи асахIат ЧухIайыб Наъиб йпа амлыкврхIарта ауысхарта дцауата гIазаб зквыз арахв йбатI. Дрыдзхъагылын апсунч гIархъихныс далагатI. Йлактала дзымдыруаз уасахча чкIвынкI аткван дгIаджвылцIын ауи даниба дгIайыжвылтI. Анахьаныгьи йшихIальыз апшта урышв лакъырд ажвала джьауап гIайийтхтI:

«Зачем твоя быка ярма шея давит?!» (Уычв ахъвда апсунч йзтнаурыхуа ачIвыйа?!)

АмлыкврхIарта аунашвачпагIв анымхахъаква зыргIвара гьрызйымамызтI. Ауи дшурышвым гIаныпщуата «Ти моя дорогая!» (Хвду ззызбауа!) йхIвазарквын зымгIвагьи йгIаргвынгIвуан ЧухIайыб Наъиб йпа йгвы дшнадзахьу, йнапIгьи йанакIвызлакIгьи

йыцынкъвигуз атабанчы йшазигахьаз. Ахысра апны зынгьи йгьнамдзузтI, ауаса хъыхчара рчпауа йалагун. Абараса ткIьийрала, хъгIараламца ХIапIатI ЧухIайыб амлыкврхIарта льальа дахIвра ду амата йчпатI.

ЙгIатгараква – айсра апынгьи амамырра нхара апынгьи

ДахIврала йынхуз амлыкврхIарта айсра гIапырастI. Асквш 1942 июль агIан анамыцаква Ставропольшта йангIатал амлыкврхIарта атдрыпарныс унашва гIарзырчпатI, ауаса рымгIва афашистква йыркIхьан. ХIапIатI ЧухIайыб амлыкврхIарта анхагIвчва джьгарква йыцта апартизанква дрылалтI. Ауаъа апшыхвыгIвчва друнашвачпагIвхатI. Анамыца кIыгIвчва антырцах асквш 1943 апрель мыз агIан Ставрополь апартия акрайком ащаквыргылрала ауи апартизан гвып дгIарылырдахын «Совруно» млыкврхIарта гIащаквйыргылхырныс йыхъвдаквырцIатI. Ари ахачIвы дахIврала йырхъйатI йгьи асквш 1945 агIан ХIапIатI ЧухIайыб йгIайквнадыргатI артшхъвагата амедаль «Анхара гIатгара дудздзаква рыхъазла». Гватрадъа йгьгIанымхатI айсра агIан йгIайырбаз ахъацIарагьи: ауи йгIайырттI амедальква «Абашта айсра апартизан» (асквш 1943) йгьи «КIавкIаз ъахчахаз ахъазла» (асквш 1944).

Асквш 1948 агIан арахврхIара апны йгIатгара хIаракIква гIапхьадзахауата ХIапIатI ЧухIайыб Ленин йорден гIайквнадыргатI, асквш 1951 агIан зласа пшку ауаса тлапкъ ъагIанйыршаз ахъазла йаргьи йыцынхуз датшагьи хвгIвы йыцта Сталин йсогIат гIарырттI. Йара ЧухIайыб Наъиб йпа йгIагвалашвахраква рпны йшгIайырбахызла, амлыкврхIарта анхагIвчва гвып ауи гIарыдахIвтI, йшпакIву ухIварыквын селекция нхара цIола акIвдыршун, йыртахъыз атлапкъ ахцIараквала рыцIа йбзийыз ауасаква гIалыркIгIунта рыжвла агъьырчIвуан. Швапха пшдзата йгIараха йауаштI арыгьи: ЧухIайыб Наъиб йпа «Совруно» млыкврхIарта унашва ъадзахъицIуз асквшква руацIа араъа йыцынхуз 11-гIв ъачIвагIагIвчва Социалист Нхара а-Фыр хьзы гIарквнадыргатI.

Щта пшдза

Асквш 1952 агIан ХIапIатI ЧухIайыб йыхъвдаквырцIитI «Къабард» млыкврхIарта гIащаквйыргылхырныс, асквш 1957 агIан Ставропольшта йаланакIуа Каячулинск район апны шIыцта йгIандыршаз «МахIмуд-Мектеб» млыкврхIарта дахъадахатI, араъа ауи асквш 1959-дза дынхатI.

Йбзазара йцIыхъвахуз асквшква рагIан ауи Псхваба дтан, акъала апны ауи пIатIу зквыз дкъральгIвын.

Акурорт къала апны йара ЧухIайыб Наъиб йпа йхъазымкIва йтгIачва зымгIва бергьльын, рыуа дзачIвызлакIгьи дыздынхалуаз ауыс дахIврала йахъвдаквырщтуан.

Йхъапщыла Нурджьан МхIамат йпхIа Псхваба асаби чымазагIвхьпшырта апны фельдшерта дынхун, ауыгьи йгIалквнадыргатI амедальква «Асквшква 1941-1945 рагIан Абашта айсра Ду апны йхъайгьдзарадъу анхара ахъазла» йгьи «Анхара гIатгара дудздзаква рыхъазла».

ЙпхIахIба Эльвира Псхваба йтагылу й-9-хауа аквтанай апхьарта апны химияла йалрыпхьун. Ауи лгIатгараква рыхъазла аюбилей медаль «Владимир Ильич Ленин дгIадрийищтара сквшышв ъацIыз ачIахIла» гIалквнадыргатI. ЙгIвыджьхуз йпхIа Музагьи йлыман ртшхъвага – «АзгIвадарахчара анхагIв бзидздза». ЛъачIвагIала дпровизорын.

Йпачва джьгарта тшгIадырбатI анаука апынгьи аъанатIанкъвгара апынгьи. Руслан атехника наукаква дырдокторын, дпрофессорын, наука нхара 300 райхIа гIацIищттI. Сквшы 30 райхIа ауи Тимирязев К.А. йыхьыз зхъу Москва кытмлыкврхIара Академия акафедра даунашвачпагIвын, ачIахIра хьзы Россия Федерация анауки атехники рпны гIатгара зму анхагIвы данкъвгагIвын. Борис атехника наукаква дыркандидатын, Псхваба йтагылата СССР аквтанай машинауыхвара министерства йаланакIуаз акытмлыкврхIара машинауыхварта завод даунашвачпагIвын, уадыргIвана Москва йтагылаз акытмлыкврхIара машинауыхвара наука-рхъвыхра институт дахъадата дынхатI.

УахьчIвала ауат рыуа заджвгьи дгьабгахым, ауаса ауагIа ргвы пхата йгIатахатI. ХIапIатI ЧухIайыб Наъиб йпа йгIайыквчважвауа акнига ашвъаква йгIархъыхта абаза бызшвала йыргIвытI – абаза литература апны ауи апш жанрла йапхъахауата – «ЙачIваджьыргIа ргIашIыхамта», ауи асквш 1989 агIан Черкесск апны йгIацIцIтI. Асквш 2017 агIан Къарча-Черкес ажвлара йауацIыхта йдыртлапIатI ауи йхъыцIыз асквш 120. Асквш 2018 май а 9 атшын йцри кыт Красна Восток апны йгIахъыртIытI ХIапIатI ЧухIайыб йхIахъвсин йгьи йчвахъабага гъвы.