Сквшы 100 рапхъала, асквш 1919 февраль а 27 атшын апсыуа бызшвала йапхъахуз агазет «Аԥсны» йапхъахауа аномер гIацIцIтI. Ари атшын Апсны ахабарргартаква ръачIвагIагIвчва йыргвыргъьахъв мшыта йщаквгылтI. Турых зхъырхIвгIауа агазет аюбилей йадахIвуата АААК йдрыхIазыртI агIацIщтра атурыхи ауыжвгIанчIви нхари йгIарыквчважвауа абзагIвра.  

Барганджиа Саид

«Аԥсны» газет аюбилей гIацIщтра сквшы 100 рапхъала йшаъаз йапшдзата Апсны апны йгIаншауа йгIаквчважвитI. Ауи анапа шкIвокIваква хIарыф квайчIвала йырныпI ареспублика абзазагIвчва змыртынчуа, йгIархIвитI йанйакваз дзачIву, ауат злангIалыз. Ауаса ари агIацIщтра апны йхъаду агазет йапхъахауа аномер йгIаквчважвауа агIвыра акIвпI. ЙшпакIву ухIварыквын «Аԥсны» – турых гIамта ду гIацIанакIитI, ауи апсыуа журналистики алитератури «рщапIы апны йщтIарцIаз йапхъахуз хIахъвыта» йалтI. 

Ауыс ахъа шджвыквлыз

Асквш 1906 агIан цри апсыуа бызшвала йапымшвтуа гIацIщтракI гIандыршарныс акъраль ауысхагIвчва тшырзынайырхатI ауагIа рарыпхьагIв Чочуа Андрей. Ауаса Грузия авласть змаз аменьшевикква рунашва йацIаз Апсны апны ауи апш уыс узахъвдаквыщтуашта йгьаъамызтI. Ауи атлахан баргвы ажва «апсыуа» йапщылаз зымгIва рхъватшуан, йгьдмырхвитуазтI. Ауи агIан Чочуа закIгьи гьйылымшатI Тифлис апны (ужвы «Тбилиси» – хIва йызпхьуа – аредакция ррытаразга)

13 сквша рцIыхъвала ауыс аквзыршваз  Апсны ауагIа совет (ААС – асквш 1917 ноябрь а 8 атшын апсыуа уагIа райззара ду йгIандыршаз атачIв къральыгIва уысхарта – аредакция ррытаразга) йалаз Чанба Самсон (апсыуа арыпхьагIв, апрозагIвгIвы, адраматург, ауысагIв, апублицист, акъральыгIва йгьи ажвлара уысхагIв, апсыуа драматургия ащатащтIацIагIв – аредакция ррытаразга), Цагуриа Михаил (апрофессор, йбергьльу ажвлара йгьи акъральыгIва уысхагIв – аредакция ррытразга), Аланиа Дырмыт (Апсны акъральыгIва йгьи ажвлара уысхагIв, арыпхьагIв, апублицист – аредакция ррытаразга), датшагьи апсыуа дырранкъвгагIвчва. 

Аистория наукаква рдоктор АгIвдза Аслан уахьчIвала тшгIахъзымтIыс мадзаркIвата йпхьадзитI Гулиа Дырмыти ауи йыцIагылаквази ауи азаман акырт власть ъизин шгIарыртыз газет гIацIырщтырныс.

«Ауи асхъан апсыуа уагIа хвитнагIакIгьи гьрымамызтI, акырт меньшевикква Апсны апны прагыла рымамкIва йыгIвщуан – ауаса йшаъазгьи йапхъахауата апсыуа газет агIацIщтра ауысла ъизин гIарырттI. Акырт власть зырджьушыз гьполитика газетымзарызтI йызздырхвитыз. Арыпхьара нхара злакIвдыршушыз ахъазла ъизин гIарыртта йаъан», – йхIвитI АгIвдза Аслан.  

ЙшаъазлакIгьи асквш 1919 февраль а 27 атшын апсыуа бызшвала йапхъахуз апсыуа газет «Аԥсны» (апсыуа бызшвала «Апсны» - аредакция ррытаразга) йапхъахуз аномер гIацIцIтI, уадыргIвана ауи йапымшвтуата йгIацIцIуа йалагатI. 

Йапхъахуз аномер анапаква йрыквын гвыргъьарала йырчвыз Гулиа Дырмыт йсатырква. Ауи йшигIвуазла, йапхъахауа агазет гIаншатI, ауи цри апсыуа бызшвала йхъаду агIаншараква йрыквчважвуштI, Апсны ауагIа йыргIвоухуштI. Ари ауыс ахъвдаквыщтра айгIайра дууын.

Агазет йацыркIтI ауи асхъан зпхьадзара дуумыз апсыуа дырранкъвгагIвчва, щардагIвы дара-дара агIвыраква гIаквырцIауа йалагатI. 

АйгIайрата йызхIпхьадзауайа?

Йапхъахуз асквшква руацIа йгIацIцIуаз агазет гIвыраква уырхъвыхырквын йубитI агазет анапаква рпны акырт власть йайсуаз аполитика гIвыраква шгIаквшвалуз, ауаса йхъадата йгIазквчважвуз Апсны ахъахвитра акIвын. Йшцауала, ауи азаман акъраль аунашвачпагIвчва гIвыраквакI «рыла йгьадмырбузтI». 

АгIвдза Аслан ауи йашвхIаусыгIвата йпхьадзауа арат ракIвпI. Йапхъахауата, ауи асхъан аменьшевикква р-Грузия айрышта йапшIагылаз апсыуа дырранкъвгагIвчва ркIхьан, ауат йрыуата йгIанхахыз дрыхъарарныс гьыртахъымызтI, йара акIвпIта «зымгIва гьузыкIуашым». Ауи апш политикала акырт меньшевикква апсыуа дырранкъвгагIвчва йырхIвауа йадгылуазшва, демократия нкъвыргауазшва тшырчпун.  

Швабыж амагIны дууын «Аԥсны» газет апсыуа бызшвала йъагIацIцIуаз: авласть анкъвгагIвчва ауи йгIаквшвауа агIвыраква зымгIва гьырзмырхъвыхуазтI. 

«Абгата йгIауахвырквын «Аԥсны» газет агIаныршара амагIны хвы узаквымцIушта швабыж йдууын – ауи агIаныршара апсыуа уагIахъа рквтала адырраква ргIакIвгашарала уыс ду архъйатI. Апсыуа гIвыра атшауацIнарыхра апны ауи алацIара зджьара йгIанымхауата йхIаракIын», – араса йпхьадзитI АгIвдза Аслан. 

Апсыуа журналистика апычIв чIвырхъаква

Йапхъахуз «Аԥсны» агIацIщтраква редакторта йгIадырбун «редактор-гвып», ауаса агазет апны йхъаду анхара акIвйыршун апсыуа литература апатриарх Гулиа Дырмыт. ЙалкIгIата ауи йакIвын ахабарква адызкIылуаз, ргIаквцIара ауысла зажва апхъаз, ауи йакIвын агIвыраква зыгIвуаш йырзыпшгIуз, йгIазауаз. 

«Гулиа Дырмыт ауи агIан Согъвым арыпхьара семинария апны дынхун, – йхIвитI Гулиа Дырмыт йыхьыз нкъвызгауа Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут анаука нхагIв хъада АгIвдза Василий. – Ауи щардала агазет ахъазла агIвыраква дйыррыхIазыруан йара йайрыпхьаквуз. ЙгIахIахвырквын, уахьчIвала йбергьльу апсыуа литература аклассикква рыуа щардагIвы рпычIв гIвыраква «Аԥсны» газет йапшым аномерква йгIарыквшватI».  

АгIвдза Василий йшгIаликIгIауала, агазет анапаква рпны йапхъахауата рыхьызква дыргатI йащтагIайуаз атлахан ажурналистики алитератури рпны щта пшдза гIанызжьыз автор шIыцква, агазет йгIаквшвун Апсны акъральыгIва йгьи ажвлара уысхагIвчва дуква. 

«Агазет йгIаквшватI Лакоба Нестор йгIвыракIгьи, – йхIвитI АгIвдза. – Тамамта йухIвушызтын, ауи ауагIа ршIалахIвара йгIалху гIвырапI. Ауи Лыхны кыт апны уасаражвкI йхIвауата уарадкI ажваква аницIатI. Швабыж йгIаууачву текстпI ауи, уыжвгIандзарагьи ажваква абгата йгьалыргам (абызшва абаргвыраква ршвхIаусыгIвала ажваквакI рмагIны щаквдыргылырныс амаль гьрауам – аредакция ррытаразга). Датшагьи агазет йгIаквшватI Лакоба Василий (апсыуа революционер, ауагIахъа-гIархвитхра гвып «Киараз» агIаныршагIвы – аредакция ррытаразга) йгIвыраквакI».

Ауи асхъангьи уахьчIвагьи амагIны дупI: абызшва агIахчара ауыс

Йапхъахуз апсыуа газет агIвыра нархараква гIаузырбауа рыцIа щардала йгIазквчважвуз ауысква ракIвпI. ЙалкIгIата йауацIыхта йгIарбапI ауагIа рарыпхьара, ауагIахъа апхьартаква ртшауацIыхра, цри бызшва агIахчари ауи йархъйауа ауыскви.

Апсыуа бызшва агIахчари атшауацIнарыхри, ага уахьчIвагьи гватра ду азалхызтынгьи, сквшы 100 рапхъалагьи гватра ду рызрымата ауатыкв йтан. Ауи йаквшахIатпI  щардата «Аԥсны» аредактор хъада йгIаквицIуз агIвыраква: Гулиа Дырмыт ари ауыс йазынайырхатI агазет анапаква йгIарыквшваз 15 гIвыракI.

Ауи араса йгIвуан: «ХIара апсыуаква, хIыбызшва чва гьахъагIбум, ауи штшауацIнахуаш хIгьащтам. Цри бызшва агIахчари атшауацIнарыхри рцынхъвы щардагIвы араса рхIвитI: йазыгIгвалайа, сабапта йалайахIва… Ари апш аъаща хIтагылата хIыбызшва тшшпауацIнахуаш? Абызшва ыдзырныс закIы гьазхIвами?» 

Асквш 1919 агIан 33 йгьи 34 аномерква йгIарыквшваз Гулиа йгIвыра «ХIара хIзаман…» апны йгIаликIгIатI апсыуа бызшва ардырра ъабаргву йгIалцIла атшауацIнарыхра йадынхалра шатахъу. Гулиа йшипхьадзузла, апсыуаква апхъанчIви заман рпхьадзара дууын, рпаштахIква рыман, ауаса гIвыра ъарымамыз йгIалцIла абызшва тшауацIнамхуата йгIахьшватI. Апсыуаква датша бызшва ддырдыруамцара ауагIахъа гIвымаква йрылагIващатI.

   

Йхъвыцраква джьащахъвапI ари ауысла РАН йаланакIуа Горький А.М. йыхьыз нкъвызгауа ИМЛИ (адуней литература анархарала Россия институт – аредакция ррытаразга) Россия Федерация йгьи СНГ ауагIахъа литератураква рхъвшара анаука нхагIв хъада, афилология наукаква рдоктор Бигуаа Вячеслав йынхара «Аԥсны» газет анапаква рпны апублицистика (1919-1921)» апны йгIайырбаз. Ауи йшипхьадзауала, Гулиа Дырмыт йшидыруаз ауыс йрыцIолун йабашталагIвчва ртшдырра гIайыршIыхарныс ахъазла, апсыуа щардагIвы цри бызшва хвы ъазырымбауа дапшIагылуата. 

«Абызшва гьакIвымзарызтI йызльажьу ауагIахъа рпхьадзара йъалдзгIаз; йгIахIхIыргвалашвахпI ХIХ асквшышв, акъраль зрыхъвшаз КIавкIаз айсра. Са сшхъвыцуала, Гулиа йшидыруаз ауыс йрыцIолун ауагIа цри бызшвала арыпхьара ргватра азынайырхарныс ахъазла, апсыуа щардагIвы рыбызшва хвы ъазырымбауа дапшIагылуата ртшдырра йпсахырныс ахъазла», – йхIвитI Бигуаа.

Ага йгвасразтынгьи, йхIвара атахъыпI апсыуа бызшва агIахчара ауыс уахьчIвалагьи аъаща шхьанту: апсыуа бызшва «ыдзитI». Ари ауыс уахьчIвалагьи гватра ду азалырхитI уыжвгIанчIви газет «Аԥсны» анапаква рпны. 

Айчважваракви амальква ргIаури руатыкв

Йазалху агыларта аман «Аԥсны» газет агIвыраква рпны аполитика, йалкIгIата, Апсны ахъахвитра знархараз агIвыраква. «Аԥсны» згIвыраква гIаквызцIуз апсыуа дырранкъвгагIвчва, ажва аламкIва, Апсны зхъа йахвиту къральта рыла йгIацIалуан, ауаса ауат ари ауыс йшадгылуаз гьапшымызтI. Ахъахвитра атема ауысла амакIыраква щардан. 

Апсны аполитика аъаща ауысла «Аԥсны» анапаква рпны йара йхъвыцраквагьи гIайырбун Чанба Самсон. Ауи йгIвыра асквш 1919 апрель йгIацIцIыз аномеркI йгIаквшватI. Ауи араса йгIаликIгIун: «Ужвы акыртква акъральыгIвара тшаладырпатI. ЗакIы-гIвба ракIвмызтын апартияква зымгIва, ауагIахъа-демократия партиягьи рылата, тшадыркIылын ари ауыс йадынхалитI. Адгьылдъа, уагIадъа къральыгIвакIгьи гьщаквгылуашым. Ауи йгIалцIла акыртква радгьылгIвынаква ауацIырхуа йалагатI. Ари аъаща апны Апсны хвыц йгIазкIылпшитI. Ауаса хIыгвлачва ауи шпанарахвуаш? Ужвы къарула аджвырагIв гIаурыхъварныс баргвыпI, къвышрала йуымчпузтын». 

Ауи агIвыра далгауата Чанба йгIаликIгIатI: «ХIара акыртква рреспублика агIаныршара йацхIкIитI, пIатIу аквхIцIитI ауат ркъральыгIва гIандыршарныс йъащту, хIрайхIвахIвитI, ауаса хIара ауат хIрайчвата тшгьыгIбум, хIхъагьи хвы аквхIцIитI, ражва пшдза цIкъьаква йрылыгIбгIитI рмурад – Апсны ркIырныс  шыртахъу. Ауи акIвпI хIапшIагылра йашвхIаусыгIву». 

Чанба Самсон йапшта ауи азаман адырранкъвгагIвчва йрыуата щардагIвы рхъвыцща гIархIвун, амальта йнахв йауаш гIадырбун, «Аԥсны» йанакIвызлакIгьи йызуатыкв хъадаз амакIыраква айрышта йрылалуан.  

Апсыуаква рпсадгьыл йазгIацарпахра ауыс

Датшагьи «Аԥсны» атема хъадаква йрыуапI ХIХ асквшышв агIан мчыла зпсадгьыл йтгахаз ауагIа ргIацарпахра. Бигуаа Вячеслав йшипхьадзауала, ажвлара уысхагIвчвагьи агIвгIвчвагьи бзита йгIаргвынгIвуан ХIХ асквшышв й-60-70-хауа асквшква рагIан
апсыуаква рщардагIв Трыквштала йъатыргаз шакIву йашвхIаусыгIва хъадахаз Апсны йгьи апсыуа уагIахъа зынла йъакъарусызхаз. «Ауат ари аъаща мачкIлазтынгьи йырпсахырныс йащтата йтыргаз рызбжа гIацадырпахырныс ртахъын», – йгIвитI Бигуаа. 

Асквш 1920 август а 28 атшын йгIаквшваз агIвыра, ауи автор дзачIву гьбергьльым, араса йгIанахIвитI: «ХIара зцришта Апсны йтабзазауа апсыуаква гвыргIва ду гIахIылазцIауа уыспI хIуагIахъа рщардагIв ъахIчвыхъару, Трыквшта йъату. УыжвгIандзара хIдзыргIвуан ари ауыс архъйара апны хIшымчымхъаз тшазыгIдыруата».  

Ари ашIчIвара йырхъвыхуата, Бигуаа йшгIаликIгIауала, «йщаквымчIвауа ащхъабзазагIвчва»  ртгара йазгылаз Россия паштахIыгIва азаман апны Апсны йтыргакваз ргIацарпахра цIабыргыта йузымырхъйуш уысын. ХIХ асквшышв ацIыхъва йгIашIарышвта мадза-мадза зпсадгьыл ахьыла йзгIацапахыз атгIачваква швабыж ймачIын (ауат дрыуан Гулиа Дырмыт йабагьи).  

Асквш 1920 агIан «Аԥсны» йгIаквшваз йдууым агIвыра «АмхIаджьырква руысла акомитет» апны Гулиа Дырмыт ажванахъата йгIайгуан «Эмиграция комитет» агIаныршара. Гулиа йшипхьадзузла, ауи акомитет йалшушын Трыквшта йту абашталагIвчва ргIацарпахра. Ауи йгIаликIгIун, атгIачваква мачI-мачIымцара, 10-20 йнадзауата, йгIацарпахра, ауат рыхъазла адгьыл гIаныжьра, йаквыдзуаш ахча азкIкIра йазалху ауысхагIвчва гIалхра шатахъу. Йара ауат ахъвыцраква гIайырбатI датша гIвыракI апынгьи – «Ужвыгьи зны амхIаджьырква руысла» ахьызта. 

ЙгIахчахаз абайара

Ага азджьакI амакIыра гIанзыршауа ауысква йрыквдзыргIвра ртахъызтынгьи апсыуа дырранкъвгагIвчвагьи Апсны ауысхагIвчвагьи «Аԥсны» апны ауат ауысква йашIамсуата йрылачважвун – агIвыра айшысква рпынгьи, йауацIыху агIвыраква рпынгьи.  
Уыжв хIзаман, асквш 2006 агIан, Согъвым апны апсыуа бызшвала йгIацIырщттI йгIащаквхаз «Аԥсны» аномерквала йадыргалыз азкIкIра.   

Апхьахьа Бигуаа Вячеслав йгIвыракI апны йшгIайырбауала, ауи агIацIщтра агазет гIащаквнажьтI, йгьымдздзатI. ЙшпакIву ухIварыквын йгIанхаз аэкземплярква ажвдзахьан, ахъатачIв азкIкIраква йрылата йщтIан, ауат йрыпхьарныс гьрылымшузтI ауыжвгIанчIви апхьагIвчвагьи аъачIвагIагIвчвагьи.  

Акнига йгьалам уахьчIвала йаъу аномер 85 йрыуата пщба. Ауат гIарауырныс ртахъыта йырзыпшгIатI Апсны, Тбилиси, Москва, Петербург, датшагьи щардазджьара рпны, ауаса йгьгIардамыхIвтI. Бигуаа дшхъвыцуала, йалырныс ауыпI, ауат Апсны акъральыгIва архив йгьи Апсны абызшва, алитература, атурых ринститут ащтIацIартаква рпны йгIанхата йыдзырныс, йшпакIву ухIварыквын асквш 1992 октябрь а 22 атшын (асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшуз Апсны ауагIа р-Абашта айсра агIан акыртква Согъвым аныркIы – аредакция ррытаразга) чвгьахарала агIвнаука квтакIгьи рблытI.

«Аԥсны» агIащаквыргылхра

ЙцIыхъвахауата йгIахчахаз агазет аномер асквш 1921 февраль мыз йгIацIцIтI. Асквш 1921 мартI а 4 атшын Апсны апны совет власть щаквдыргылтI. Ауи агазетгьи йгIаныпщтI. Агазет йахьыз шIыцхатI «Аԥсны ҟаԥшь» (Апсны Къапщ – аредакция ррытаразга). Аэксперт АгIвдза Василий йшгIаликIгIауала, ахьыз йаццауата агазет аидеологиягьи тшапсахтI, «ауи апартия йачIвхатI». АБИГИ анаука нхагIвы йшихIвауала, «Аԥсны ҟаԥшь» йапымшвтауата йгьгIацIымцIуазтI. Апсны архивква рпны асквш 50-ква рагIандза ауи аномерква гьаъам хIва йауаштI.

«Аԥсны» газет асквш 1991 агIан «йгIаншахтI», ауищтара йапымшвтуата апхьагIвчва йырзынхитI. УахьчIвала агазет даредактор хъадапI Ажиба Энвер.

«ХIара ужвы йшджвыквхIцIахуаш хIащтапI сквшы 100 рапхъала Апсны ауагIа руысагIв Гулиа Дырмыти апсыуа дырранкъвгагIвчви йгIандыршаз агазет ацIасква. СквшышвкI рапхъала йшаъаз апшта агазет пщнапакI йнадзауата йгIацIцIитI. АгIвыраква Апсны агIаншараква йгIарыквчважвитI. Атурых йгIаквчважвауа агIвыраква гIаквхIцIитI, агIаншараква гIахIырбитI, аполитика, аэкономика, ауагIа хIгIарыквчважвитI», – йхIвитI  «Аԥсны» аредактор хъада. 

УахьчIвала хIзынйауа ауыс баргвква йрыуазакIыпI, йхIвитI Ажиба, йазалху сайт ъахIымам. 
Уыжв хIзаман хабарргартакIгьи сайт рымамкIва йгьызбзазушым. ХIшгвыгъауала, уыжвласыла ари ауыс хIзырхъйуштI», – йгIаликIгIитI ауи. 

Ужвы агазет мчыбжьыкI апны гIван йгIацIцIитI, атираж экземпляр 1000 йнадзитI. Абараса йбзазауа йымгIвайситI апсыуа уагIа йгIарылцIыз агIвычIвгIвыс пшдзаква йгIарыквчважвуз, ауат джьгарта йыззабакIуаз, турых зхъырхIвгIауа агазет «Аԥсны». Агазет йауацIыхта йахчитI абанпараква ртурых, йзынйауа абаргвыраква йрайгIайуа апхъала апшта апхьагIвчва йырзынхитI.