Асквш 1918 январь а 29 йапхъахуз апсуа ргылчIв гIадырбатI, ауыла апсуа театр азъазара ахъа джвыквылтI. Апсуа драматургия дагIаджвыквцIагIвта далтI уахьчIва Апсны адрамтеатр зыхьыз йынкъвнагауа Чанба Самсон.

КапIба Арифа

Чанба Самсон Яков йпа асквш 1886 июнь а 18 Апсны, Кодор уезд (ужвы Очамчыра район – аредакция ррытаразга) йаланакIуаз Атара кыт йауаз, адгьыл зырхарджьуаз тгIачва рыцхIакI рпны дйытI. Ауи йыхвыгIвахщчва дращазаджвыкIын. Йаба КIьагв (аргванква злайыпхьуз хьзыпI) ага йчвхIатлазтынгьи адырраква йрызгIашыкъыз йпа апхьарта дищтитI. Асквш 1893 агIан быжьсквша йыртаз Самсон Дранда акьльиса апны йгIаныршаз апхьарта дыцIалтI, уацIыхъван йапхьара Согъвым ащхъагIв апхьарта апны йнайырдзахтI. Ауаса запхьара ахв акъральыгIва йашвуз апхьагIвчва рпхьадзара ауи дгьаламшватI. Йаба дайрыпхьун: Согъвым асатучпарта апны зджьакI йтийквунта йгIартнихуаз ахча Самсон йапхьари йчари йрыквирыдзуан.

АчкIвынхвыц йаба йгвыгъараква дгьырмайжьузтI, бзита дапхьун. АщхъагIв апхьарта дангIалга Самсон Кутаиси акытмлыкврхIара апхьарта дыцIалын асквш 1907 агIан дгIалгатI. Ауи амщтахь Чанба Самсон йцри кыт Атара дгIайхын сквшыкI ауаъа даъан.

АчкIвын шIа ужвыгьи дапхьара йтахъын, ауаса ауи апш лшара гьйымамызтIта КвтIол апхьарта апны асабиква айрыпхьауа далагатI. Арыпхьара йгвапхун, ауаса ласыла ауи педагог швъа ъайымамыз йгIалцIла апхьарта апны дынхарныс дахвитырчIвтI. Араъа Самсон дайрышхитI, Хон апны арыпхьагIвчва рсеминария дыцIалитIта асквш 1914 агIан бзидздзата дгIалгитI. Йдиплом йымата дъандмырхаз КвтIол апхьарта дгIайхитIта сквшыкI аъара ауи дахъпшылыгIвта дынхитI. Асквш 1915 агIан ауи нхара Адзюбжа апхьартала дхъысхитI, ауаъа ауи арыпхьагIвта йынхуз Гойден Елена Никонор йпхIа длабадыритI. Ласыла ауат абаган бзазара Согъвым йцатI.

Асеминария апны

Согъвым апны Чанба Самсон арыпхьагIвчва рсеминария йаланакIуаз апычIв апхьарта апны арыпхьагIвта далагатI. Апхъапхъа апсуа бызшви географии йайрыпхьун, уацIыхъван апхьарта даунашвачпагIвхатI. Апсуа дырранкъвгагIвчва дудздзаква Гулиа ДырмытI, Чочуа Андрей, Эшба Фома зпщылаз ари асеминария апны Чанба Самсон ахъазгIваца дгьгIанымшатI. Ауи Апсны апхьари акультури рымгIва йтазыргылырныс йащтаз ауат агIвычIвгIвыс дуква дрынйара йтахъын.

Ауат ауи анчва зымгIвагьи шалу йгIарыквицIаз уыста йырбун. Ари арыпхьагIвчва рсеминария зтшын йгIаншаз уалагата ауаъа йынхуз Гулиа ДырмытI ауаъа акIвпI «ШыйачIва» литература кружок ъадикIылыз. Асеминария апны акIвпI йъагIаншаз атеатр азъазара бзи йызбуз ауагIа адызкIылыз йапхъахуз апсуа театр гвыпгьи.

Асеминария йаланакIуаз апычIв апхьарта апны Чанба Самсон йзаман айхIара Апсны агеографияла апхьара сахIатква йрыквирыдзуан. Ауи географияла йара йапхьагагьи йгIвытI. Апсны атурых апны ауи географияла йапхъахуз апхьага асквш 1923 агIан йгIацIцIын ауи амщтахьгьи йагIвсыз асквшышв 30-хуз асквшква руацIа йызнымкIва йатагIацIырщтхтI.

Агазет йгьи аполитика уысква

Асквш 1920 агIан Чанба Самсон апсуа бызшвала йапхъахуз агIацIщтра – «Апсны» газет аредакторчва гвып дрылан.

Агазет даредакторын Гулиа ДырмытI, йапхъахуз аномер гIахъызтIуаз агIвыра Чанба Самсон йрыхIазыртI. Ауаъапны ауи йгIвитI агазет йамураду «ауагIа мгIва тамам йыквнаргылырныс, анамхъаракви агIващагIаракви гIанарбарныс, ауагIа рылаква ацIабырг йазыгIахънатIырныс йгьи адырраква тшауацIднарыхырныс» шакIву.

РыцIа кIьасата Чанба Самсон Яков йпа асовет газет «Апсны къапщ» даредакторхатI.

Апсны апны асоветква рымч анщаквгыл Чанба Самсон йпахь къральыгIва йгьи политика уыснкъвгарала алшараква тшгIахъыртIытI. Асквшква 1921–1925 йгьи 1930–1932 рагIан ауи Апсны ССР а-Наркомпрос унашва ахъицIун. Асквшква 1923–1930 рагIан Самсон Яков

йпа Апсны ССР а-Квта алхра комиссия даунашвачпагIвын. Асквш 1932 йгIашIарышвта 1937-дза – йынцIра далгандзкIьа – Апсны АгIвгIвчва радкIылара дахъадан.

Литература апны

Ага ауаса йаъазтынгьи акъральыгIва уысхартаква рпны анхара, аполитика, акоммунист уыснкъвгара гьракIвмызтI Чанба йбзазара апны йхъадаз. Ауи зымгIва рапхъа йыргылуаз арыпхьари алитератури ракIвын. Алитература ршIыйара Чанба публицистта акIвпI дшалалыз. Ауи йапхъахуз йгIвыраква урышв бызшвала йгIацIцIуаз «Закавказская речь» («АгIвадахь КIавкIаз ажва»), «Сухумский листок» («Согъвым абгъьыц») газетква йгIарыншвалуан, йапхъахуз йгвацчпа гIвыраква «Апсны» газет йгIанылтI. Ауат йрыуан апоэма «Ащхъаква ртпхIа» («Ауи дпшдзадзан»-хIва ахьызтагьи йаъапI – аредакция ррытаразга) йгьи атурых йгIаквчважвауа апьеса «АмхIаджьырква».

«АмхIаджьырква» пьеса йапхъахауата асквш 1919 агIан «Апсны» газет йгIаквырцIатI, асквш 1920 агIан кIьыдата йгIацIцIтI. Ауи Апсны атурых абгъьыц нашхыйаква гIанарбитI, ХIХ асквышв агIан ауагIа рпсадгьыл ййштырцуз, амхIаджьырра шгIаншаз йгIаквчважвитI (уахьчIва «мхIаджьырра» рыцIа мачIта йгIадрысабапуа йалагатI, йауа ухIварыквын ауи ажва ащайдзала упшрыквын йгIаныцIуа амсылманква йымсылманым акъраль йтгата амсылман къраль йгара акIвпI, ауи ХIХ асквшышв агIан Апсны апны йыншуз йгьаквыргIапсым – аредакция ррытаразга).

Ари адрама апсуа литература апны пьеса жанрла йгIаншаз йапхъахауа гIвырата, йара Чанба Самсонгьи апсуа драматургия дащатащтIацIагIвта йырпхьадзитI. «АмхIаджьырква» пьеса Апсны атеатр асцена апны щарданы йдыргылтI. ПычIвта ауи апсуа театр апны йангIадырба асквш 1928 июнь а 27 агIан акIвпI, йзыргылыз ауи агIамта атеатр унашва ахъызцIуз Кривцов йакIвпI. Ауаса рыцIа пасата зпсадгьыл анцIрала йнызыжьра атахъхаз ауагIа ррыцхIагIара йгIаквчважвауа апьеса йара ауи йыргылта Согъвым аурышв театр апны йгIадырбатI, ауаъа ауи йахьзын «Батал».

Аспектакль апсуа театр апны пычIвта йангIадырбуз йыншуз гIайхIвахитI йкнига «Апсуа совет драматургия» апны Дарсалиа Владимир. Абар ауи апшыгIвчва йрылачIвата аргылчIв йапшуаз апьеса згIвыз Чанба Самсон штшичпуз шгIайхIвахуа: «Автор закIгьи йымхIвауа, йгвы атшныта, йлахIвараква гIацIимырпшуа артистква шгIахъвмаруаз дапшуан. Асцена апны агIаншараква ласыта тшырпсахуан, асурат нашхыйаква йрыщтагIайуата угвы рыцIа йгIащтIызхуа асурат лашараква гIаншун. Абар аспектакль алгатI. ДакъикъакI аъара йдауышваз атеатр анапIасра дуква йгIатдрыхIвачвгIатI. Автор асцена дхъамылкIва йгьрымуытI. МачIкI йъанквынхаз Чанба С. артистква рахьыла йнапIква йчпун…»

Ари аспектакль ауагIа швабыж йъаргвапхуз джьаущушта йгьаъам. Чанба Самсон акъраль атурых йахъвыкIыз агIамта нашхыйа ахъазла ауагIа йгIайархIвта щарда йдыруан, ауатква зымгIва апьеса апны йгIайырбатI. Ауи йащатахаз йгьшвъам, йгьырхъвыхра нхарам – ауи азаман агIан ауат ауаса майрата йгьумауашызтI – алыгажвква йырхIвахуамца айцIбачва йыргIаз атгIачваква рхабарква ракIвпI.

Шамба Алхас йыргылыз аспектакль «АмхIаджьырква», асквш 2016, сентябрь
© Чанба Самсон йыхьыз зхъу Апсны адрамтеатр амузей афонд йгIалхпI

Ауи апшта, афилология наукаква рдоктор, апсуа ажва йазынарху рхъвыхра щарда акIвзыршаз СалакIая Шота йгIаликIгIитI Чанба йпьеса апны кIьыдата йшгIайуа амхIаджьырра йазынархата ауагIа рахIа йрылу ашIалахIвара сюжеткI. Ауи зсаби дпсыз ан лгIари длыквырхта амшын даладымрышвра ахIатырла гара ашва йзылхIвауа дшылрыцIсуаз гIанахIвитI. Йшбергьльу апшта, ауагIа акIьанджьаквала амшын йанхъыргуз йпсуаз зымгIва жьыхьдъа адзы йтадрышвхуан. Ауи апхIвыс лсаби атенгьыз атшпыдза дылзынардзатI – ауаъа ачIвыла далтхра ахъазла. СалакIая йшихIвауала, ауи ншадзатI, йаъан ан дшгвмачIуаз зылаквала йызбата йыздырхуаз ауагIа.

«ДжьащахъвапI «АмхIаджьырква» драма йалу атурасква акъраль атурых апны зыхьыз рхIвауа гIвычIвгIвыскIгьи дъарылам, – йгIвитI алитературадырыгIв Бигуаа Вячеслав. – Ауи (Чанба – аредакция ррытазага) йыхъазла рахIа йхъадаз йалакIу атурасква гIарбара акIвын, цIабыргыта, ауи ангIайыдамхIвуазгьи ншун. «АмхIаджьырква» апны ауагIа ртурых йалаз ауысква тамамта йшгIащтIыхпI, гвацчпа амальлагьи йшгIарбапIта – уахьчIва йбзазауа абанпара руагIахъа рылахь йазнархъвыцитI».

Чанба Самсон йнапIы йгIацIцIтI апсуа литература апны йапхъахуз апроза гIвыраква йрыуу «Сейдык» хабаргIвырагьи. АгIвыра йафыр хъаду Сейдык дкулакын («кулак»-хIва йызпхьуз йазаъата йбзазуз адгьылрхарджьыгIвчва ракIвын – аредакция ррытаразга), ауагIа «коллективизация» – рхIвата (СССР апны асквш 1928 йгIашIарышвта асквш 1937-дза йакIвыргашуз, зхъатачIв млыкв зырхIуз адгьылрхарджьыгIвчва колхоз йалажьра мурадта йызмаз аполитика – аредакция ррытаразга) рымлыкв ъаладдырцIуз дапшIагылан, акыт апны ауи апхъала йщаквгылаз амлыквнкъвгаща гIанхарыквын рыцIа йгIалихуан.

Чанба Самсон аршIыйара апны

Сталин йрепрессияква рагIан Чанба Самсон ачвгьахараква «рбкъага машина» дацIанахIватI, ауи асквш 1937 агIан дыркIын дырщытI. Асквш 1930-ква руацIа харадъа зхIаквым рхаз ащардагIв рапшта асквш 1950-ква рквтаква рагIан ауыгьи дгIадырзахвахтI – дызладыркъванчата дыззырщыз зымгIва шымцыз рхIвахтI.

УахьчIва Чанба Самсон йыхьыз Апсны акъральыгIва драма театр, ареспублика йапшым акъалаква рурамква йынкъвыргитI. Ауи йыгIвзаз ажвлара уысхагIв Чочуа Андрей Чанба йыхъаз араса йхIвун: «Ауи дгвшашын, кърар нкъвигун, анхара дазгIашыкъын, дгIвычIвгIвыс щаквкIын. Ауи акIвымкIвагьи, ажва аламкIва, згвы хътIыта зуагIа йырзынхуз дпатриотын. Аратква зымгIва йгIарылцIла ауагIа ауи хвду йзырбитI, пIатIу йыквырцIитI».

Литературата йгIахIрысабапыз:

· Дарсалиа В.В. Аншба А.А. «Чанба Самсон»

· СалакIая Ш.Х.«Алитература горизонтква»

· Апсуа биография ажвар

· Бигуаа. «Апсуа турых роман»