АААК хабарргарала ахъвшара йарыхIазырыз, аскульптор йгьи асуратчпагIв Адлейба Амиран йбзазари йыршIыйари йгIарыквчважвауа абзагIвра швапхьарныс йшвзынатахIцIитI.

Бгъанба Щазина

Ансищымтагьи йчкIвынхым, ауаса тшзымрыхъвауа ахъацIа Дагъстан урам дтыцIитIта Аидгылара аурам йаъу бзи йбауа йсуратчпартадза йымгIва амидитI. Йара тшгIацIимырпшдзакIва культура нархара зму алалраква гьхъирыпум, акъала хъада апны йадыргаллауа аршIыйара анйаракви агIарбаракви шагIвйымщтуаш дащтапI. АнбжьагIври йалачпу абзазари хвы рзибитI, ауаса щарда цIуата амшын дгьаргвышхвахуам, кофегьи гьйыжвхуам. Ауи йыла хIальальква, уыла йгIацIамхуа йквпшыра, йныкъваща – зымгIва йгIауархIвитI ауи йнардзадзамызтынгьи – йцIолу, йара йчIву адуней – Адлейба Амиран йдуней шйыму.

«АзхъацIара ацкIыс йымчу гьаъам… Абар сквшы 67 цIитIта азъазара йапщылу закIы шгIансыршауа йъазхъасцIауа, ауи асквшышвква йшгIарылахуш ъаздыруа сыршIыйарныс саквнаргвышхвитI», – йхIвитI Адлейба Амиран.

Адлейба Амиран – Апсны ауагIа дырсуратчпагIвпI, йхIаракIу акъральыгIва ртшхъвага «Ахьдз-Апша» орден III астепень нкъвигитI, Гулиа Д.И. йыхьыз зхъхIвалгIу АкъральыгIва ахча согIа далауреатпI, Апсны асуратчпагIвчва РадкIылара, Россия асуратчпагIвчва РадкIылара дрылапI, Чачба-Шервашидзе Александр йыхьыз зхъу СогIвым асуратчпара училища дадиректорпI. Апсуа культура йузакъвымхуашта йалалыз анхараква йчпатI: Артшхъвара апарк апны йгылу «Къама», Чачба-Шервашидзе Александр йчвахъабага син датшагьи Апсны акъала хъадагьи антахьгьыт ашIыпIаквагьи гвацчпа-архитектура байарата йрыму щарда.

Асабихъи ачкIвынхъи

Аскульптор асквш 1952 август а 5 агIан Апсны АССР, Очамчыра район йаланакIуа ЧIлоу кыт апны дйытI. Апхьарта дакIуата аныбыжь даназынадза зынла йапхъахауа акласс дгьымцатI. ЙащайцIба цысквша йрыцкьандзыкIьа дазпшра атахъхатI. Апхьарта йъабзазуз йачвыхъаран, ауысква йгIархъымшвалуаз ани аби агIвайщчвагьи йапхъахауа акласс йацырщтийырныс йаквыркIтI. Ауаса ауи йапхьаща закIылагьи йгьамзарархатI. Йыцапхьуз драхIбанта йапхьара майрата йахьирыдзахтI, ауыла дгIанымхауата йдырраква йынбжьагIвчва йрыцагIвишун, ажва ахъазла, нышвтIайы йгIалхта кIара чпара.

Ауи шгIаджвыквлыз араса акIвпI: йан лнапIквала нышви пхатшахъви алалцIауа аджьагьашва шталцIуз дапшуамца пщысквша ахIа йыртамыз Амиран йахщчва нышвтIайыла хъвмарга рзичпа йшауаш йхъа йгIанагтI. Абарауаса йапхъахуз акIьанджьква гIаншатI.

Асквш 1971 агIан Амиран дахIврала ЧIлоу аквтанай апхьарта дгIалгатI. ЙъачIвагIахуш дгьазымхъвыцуазтI – ауи пщысквша даныртаркIваз йхъапахь йгIанылхьан. Асквш 1971 йгIашIарышвта 1974-дза СогIвым асуратчпара училища дапхьатI. Пщысквшала напIылачпарагьи суратгIврагьи бзидздзата тшырзибжьатI. Аскульптор шIа диплом нхарата нышвтIайыла йчпаз «АндуасыгIв» дйырбатI.

Асквш 1974 агIан ауи Горький А.М. йыхьыз зхъыз СогIвым акъральыгIва педагогика институт (ужвы Апсны акъральыгIва университет) дыцIалтI. Асквшква 1978-1979 рагIан Совет Ры апны къвырльыкъв йхатI. Къвырльыкъвхара даъата станок графика (йазалху аргIапсга – мольберт апны йгIандыршауа асуратква – аредакция ррытаразга) дзаланхузтын дапшытI. Асквш 1979 йгIашIарышвта 1983-дза Амиран Тбилиси апны агвацчпара акъральыгIва академия дапхьатI, ауи дангIалга асквшква 1984-1987 руацIа ЧIлоу аквтанай апхьарта апны суратгIврала арыпхьагIвта дынхатI.

Йара Амиран Анчва дыззыгIайшаз ауыс ахъаз араса йхIвитI:

«ЙшырхIвауала, Анчва анышвтIайы гIайахвтI, йырпIцIытI, дачвхIван псы ахъайцIатI – абарауаса агIвычIвгIвыс дгIаншатI. Ауи акIвпI са сыхъаз скульптура йамагIну. Аскульптор йчпауа псы гьизахъацIум, ауаса йгьагьара йбауата рыцIа йагъьу сквшышвпхьадзарала йгIанижьра атахъыпI».

Асквш 1986 агIан Адлейба Амиран Апсны асуратчпагIвчва РадкIылара днарахвтI. Асквш 1987 йгIашIарышвта ауи Чачба А.К. йыхьыз зхъу СогIвым асуратчпара училища апны суратгIврали нышвла напIалачпарали арыпхьагIвта дынхауа далагатI. СквшыкI анцIы СССР асуратчпагIвчва РадкIылара далалтI.

Асквш 1989 агIан Амиран Апсны акъральыгIва университет сурат азъазарала ахъвшара апны дынхауа далагитI. Ареспублика апны аъащаква шаквыргъвгъварахауа йылайхIвауата Амиран, йыквлагIвчва щардагIв рапшта, «Аидгылара» УагIа форум далалтI. Ауаса зныкIдза акъраль амамыр бзазара апхъахьыла гвыгъаракI гIаннажьуан. Асквш 1992 агIан Адлейба Амиран унагIва далалитI. Бзазара СогIвым дцахитIта йара йхъатачIв суратчпарта йуыхвауа далагитI.

«Зыщайдзаквала ари адгьыл йаларпу ауагIа ртахъыраква ъаларымхIвуз акIвпI айсра гIазхъшахъыцIыз…» 

Ауаса август а 14 Адлейба Амиран йынцIра, Апсны абзазагIвчва зымгIва рапшта, гIвбата тшагIвнашатI – ауаъадзи ауи амщтахьи. Рыхъвартата йалтI заджвгьи дыззыхIазырмыз айсра. Грузия АкъральыгIва совет арква шгIаргвыквсыз ахабар Амиран СогIвым йсуратчпарта дыгIвната йгIатI. Зынла йыгIвзачва дрыцта АцхIа Къапщы дазцатI. (СогIвым апны агъа йапхъахауата йпшIагылта йъалакшаз ашIыпIа – аредакция ррытаразга). Ауи амш йгIашIарышвта ауи дайсра корреспондентхитI. ЙыгIвза Каджайа Рамингьи йаргьи ЦIахь Ешера апны тшандыргIалитIта йырбауа агIаншараква ргIвыхуамцара айсра амшгIвыра джвыквырцIитI. Ахабарква зымгIва уацIыхъван Гвдауыта къала айсра штаб йрыртхуан. Ауи амшгIвыра гIанхан уахьчIвагьи йаъаркIвапI. 

Ауи акIвымкIвагьи Амирани йыгIвзачви акъала хъада йгIатахаз апхIвысква, ацIайква, алыгажвква гIатырдун. Ауат рцхърагIарала гIвынгIважвагIв раъара агъа йкIыз СогIвым йгIатыцIта Гвдауыта йцарныс рылшатI.

Айсра йауата йгвы рыцIа йгIатахазла саницIгIа, асуратчпагIв джьауапта йгIаситтI:

«ГIаншаракI закIытагьи йгьсхъаштылхуам. Са ауи агIан сцри кыт саъан: ацIлаква тшрыцIахIкIуамца скытлагIвчви сари агьагьара гIахIпшыхвырныс хIцун. Ауи асахIат акыт топла йгIарылахысуа йалагатI. Атопх йгIашIышвтыз айха тшыткI йсыдзхъагылаз, хIцIайищтарагьи йсыгIвзаз чкIвынкI йыквшван дащытI. Сцри кыт шбылуаз асурат сарыхIауа щардала сыла йгIацIалитI. Ажва гьалам зыщайдзаквала ари адгьыл йаларпу ауагIа ртахъыраква ъаларымхIвуз шакIву айсра гIазхъшахъыцIыз. Заджвгьи ауаса йцапI-хIва дгьазымпшуазтI, айсра зымгIва рыхъаз рхъвыхрахатI. ЧкIвынчва щардагIв ауи аъаща йанташва йгьымнакIгIакIтI, абджьар гIащтIырхтI. Айсра дзачIвызлакIгьи йтара дтанаргылитI, йлакта шаъадзу гIаунарбитI. Кьангьаш гьалам хIычквынчва раладзра хIуагIахъа рыхъазла йузыгIащаквмыргылхуаш йшылдзгIару».

«Амамыр акъама»

Апсны ауагIа р-Абашта айсра аналга ареспублика а-Министрква р-Кабинет ауи йаладзыз айсчва йырчвахъабагата син гIаныршарала анкъвакъвра гIаланагатI. Аскульптурала йгIайырбуш, ауи магIныта йамазлуш даназхъвыцуаз Адлейба Амиран ргвышхвагата йзалтI НартыргIа рэпос (НартыргIа рэпос – апсуа-адыгьа уагIахъаква – апсуаква, абазаква, аубыхква, адыгьаква, акъабардыйаква, агвхъауаква, асатинква ршIалахIвара йапхъанчIвидзу ачвахъабага). АхабарыжвкIла, Нарт Сосрыкъва хрихыцкI гIайауын ажьи Айнар ацхысра йгIалцIыз ауи айха запш аъамыз гьата гIалихтI. «SPUTNIK Апсны» хабарргарта агентства дгIадырчважвауата ауи ачвахъабага алаща ахъаз араса йхIватI:

«Зынзамыза сара хIапсуа фырквагьи Нарт Сосрыкъва йгьата йапш ац йагIвызата сазхъвыцитI. Йаргьи быхъв квпшыра амата, ац ахысра уыла йгIацIанажьуата ахъазгIваца йгьсымчпатI. Ачвахъабага хпата йалапI: ахъахьы – апхьынцIыгIва – ахвитра азыгвжважвара, абзазага ацкIыс апсы шхъахьу йагIарбагапI; аквта – ауагIа йхьантаз ртурых, алдзгIараква шырхъмаштылуа гIазырбауа, айсыгIв, Абашта ахчагIвы йымйыхуа хвырта зну йгвытшпы; ацIахьы – айсра шалгаз йаквшахIатхауа адгьыл йларцаз акъамапынцIа».

«Сынхараква зымгIва йрыуата ари аскульптура акIвпI са сыхъаз рыцIа магIны зму. Са ауи сгвгьи спсгьи адкIылата садынхалуан, аквпшырагьи йгIанахIвауагьи срызхъвыцуан. Йаргьи уахьчIва снапа шцкьу багъьата йсзыхIвуштI!» – йхIвитI ауи.

«СуратгIвыгамызтын – къальам»

Уыса йгIвуа Адлейба Амиран апычIв классква рпны далагатI. Йапхъахуз йгIвыраква азикIкIын ауи йапхъахауата СогIвым дгIайтI. Ауи агIан ауыгьи анахьанат апхьагIвчвагьи йрайгвун уысагIвчва шIа щардагIв бжьагIвыта йырзалыз ауысагIв Джонуа Чичико. «Уымскульпторхузтын йумагIынхушйа?» – хIва дангIайцIгIа Адлейба Амиран тшытракI дхъвыцын йхIватI:

– СуысагIвхушзпI. 

Ауи уахьчIвагьи йгвтараква уысата йанйыргIалырныс заман гIайауитI, йуысаква йгIвбахауа разкIкIра «Сымҩа сықәуп ԥсгарада» агIацIщтра йазирыхIазыритI. Йпсадгьыл, йцри бызшва, атурых, акультура, ауагIа ршIалахIвара йрызйыму абзибара ауи йыршIыйара йащатапI.

Аҧсуара ҭагәҭасыр алшон, 

Аламыс дац-ҧашәымзар. 

Уаӷеимшхара имҩасыр алшон, 

Иныҟәызго дацымзар.

ЙтыбгIу Амиран йдуней – йыршIыйараква ракIвпI: йалайцIаз асатырква, йгIвыз асуратква, йчпаз аскульптураква. Анчва йхъвыкI злу дзачIвгIвычIвгIвысызлакIгьи йапшта ауыгьи дангIаргвнымгIвуагьи, йанызйыдымгылуагьи ншарныс ауыпI. Ансимшы щымта уалагата джьасыдза ауи адуней далата дбзазитI аршIыйагIв Аидгылара аурам йгылу, сасчвала, бжьаматала, зсурат ачпара йъазу Амиран йнапIква йрызхъазцIауа уагIала йырчву, йпсы злу йсуратчпарта апны.