Акъала хъада аунашвахъцIарта атдзы асквш 1914 агIан йдыргылтI: ауи сквшы 105 ахъыцIтI.. АААК апортал агIвыра йгIанахIвитI Согъвым злабергьыльхаз ари атдзы зуыхваз дзачIву, ауи штшапсахуаз, тшызлапсахыз, тшызлампсахыз.

Ардзынба Астанда

Согъвым аквтабырг Леон йурами АйгIайра аурами рымгIвахъвыцIырта ахъатакIла сахIат зхъагылта йуыхву атдзы Апсны акъала хъада апны рыцIа йбергьльу аджьащахъвартаква йрыуазакIыпI. Асквш 2019 агIан ауи сквшы 105 ахъыцIтI. Сквшышв райхIа зхъыцIуа ари атдзы акъала абзазара апны турых магIны зму гIаншара щарда йызнымкIва йрыквшахIатхатI йгьи йапшым агIамтаква лкIгIарата йрымаз гIаныпщуа йцатI.

XX асквшышв агIаталымта Согъвым шаъаз

Апсны акъала хъада ауыжвгIанчIви архитектура квпшыра ХIХ йгьи ХХ асквшышвква анагIвысуаз асквшква рагIан йщаквгылуа йалагатI. Ауи йгIалцIла йбергьльыта акъала йтагылу апхъанчIви тыдзква хIанрыквчважвауа йагIвсыз асквшышв агIан абзазара шаъаз хIыла йгIацIагIыжьхитI.

ХХ асквшышв ахъа Согъвым гькъала дуумызтI, абзазагIвчвагьи йапшым бызшва щардала йчважвун. Араъа йбзазун уагIа агIынзыкьыгIв раъара бызшва 20 райхIала йчважвауата: апсуаква, аурышвква, аурымква, армальква, атрыквква, агырква, датшагьи щардагIвы. ЙзачIвуагIахъазлакIгьи рыжвлара рыман, руагIа йырцхърагIун. Ауат кьльиса дыргылуан, апхьарта гIахъыртIуан, рыгIвычIвгIвысква Акъала дума йшалырхуаш амальква нарахвуан.

Ауи азаман акъала абзазара шаъаз зымгIва рапхъа йхIзырдыруа асквш 1913 агIан аштадырыгIв, ауагIа рарыпхьагIв Мачавариани Константин йгIацIищтыз акнига «Согъвым агIакIвшарарбага» акIвпI, ауи амщтахь атурыхдырыгIв Агвмаа Анзор йынхараква – ауи Согъвым ауыхвараква швкIпхьадзара йнадзауата ртурых йыгIвхьатI.

Ауат рбзирала йыгIдыритI, ажва ахъазла, ХХ асквшышв ахъа Согъвым апны почта нхауа йшалагахьаз. Асквш 1912 агIан апочта швындыкъвараква акъала апны 14 йнадзахьан, акорреспонденция мышкIы апны гIван йгIатырхуан: щымта асахIат а 11 йгьи щыбжьанщтахь асахIат а 5 рагIан. Апочтальонкви ашвъанкъвгагIвчви рызджьакI апочта велосипедла йынкъвыргун. Асальамшвъакви ателеграммакви абзазагIвчва рунагIваква йырзызгуз апочтальонква ракIвын. Согъвым йтыцIта анахьанат аштаква йырщтира атахъыз акорреспонденция абзазагIвчва дара-дара апочта-телеграф уысхарта йадыргалуан.

Асвязь йгIаквчважвауата датшагьи хабар джьащахъвакI аъапI: Апсынгьи Согъвымгьи йрылсуан Лондони Калькутти (асквш 1911 агIандза Индия Британия рунашва йанацIаз ауаъа къала хъадата йщаквгылаз Калькутта акIвын – аредакция ррытаразга) йапызщылуаз ателеграф мгIва. Акционер жвлараква «СименсргIа айщчва» (Лондон) йгьи «Сименси Гаальскеи»

(Берлин) йырчIвыта ателеграф айхацIаква зхъакIныхIаз ачгвын щъаква ужвы азамангьи йуызгIауаштI Апсны апны.

ЙагIвсыз асквшышв ахъа акъала апны асквш 1866 агIан йгIандыршаз аполиция аунашвахъцIарта нхун. Ауи апшта, асквш 1914 агIан Согъвым аполиция йалата йынхун приставкI, цгIвы йнадзуз акъвырльыкъвхагIвчва ахIбачва йгьи 26-гIв йнадзуз акъвырльыкъвхагIвчва айцIбачва.

Акъала авласть йанкъвгагIвын акъала унашвачпарта, ауи ахъада йгьи Акъала дума. Йапхъахауата Согъвым Акъала дума алхраква асквш 1899 агIан йакIвшатI. Адепутатква пщысквшала йалырхуан. Йапхъахуз алхраква рпны хвитнагIа змаз абзазагIвчва напIы щтIырхтI 163-гIвы йнадзауата (ашIыпхьадзара швъа рыхьызква анырцIатI зыхв сом 500 ацкIыс ймачIмыз йатдымрыпауа млыкв змаз ауагIагIваца йгьи 1-хауа йгьи 2-хауа агильдияква йрыланакIуаз асатучпагIвчва – аредакция ррытаразга).

Акъала дума йапхъахуз айззара апны йалырхтI цыгIв агIмыстачва, арра къвырльыкъвхара нызыжьхыз хвгIвы, акъральгIв чыннкъвгагIвчва хвгIвы, айъазагIвчва гIвыджь, архитектор-суратчпагIвкI, амещанква хвгIвы йгьи адгьылрхарджьыгIвчва гIвыджь (амещанкви адгьылрхарджьыгIвчви ахвгIахвтра йалаз акъала абзазагIвчви ракIвын йгIазыргылуаз – аредакция ррытаразга).

ЙагIвсыз асквшышв ахъа Согъвым апны гIвтеатркI нхун. Акырбыджь гIацIщтыртаква щардан, ауагIа ртахъыраква зырхъйуз анхартаквагьи аъан: аткванква, ахъасартаква, ачартаква, асуратхъыхыртаква.

Амшын транспортгьи тшауацIнаххьан Кърыми КIавкIази апырщылуата – ахъвахIква Одесси Батуми ансимшы йырбжьаныкъвун.

ЗрапхIаква згIвадам ачымазагIвква йырзалху акурорт йгьи атутынрхарджьра

Согъвым Россия империя айъазагIвчва зымгIвагьи хъызхуаз квтан. Араъа йщаквгылу аклимат абзирала акъала зрапхIаква згIвадам ачымазагIвква райъазара йаквыргIапсдзата йырпхьадзун. ЙалкIгIата абари ашвхIаусыгIвала араъа йдыргылтI ауи азаман йгIаквхта йагъьыз ачымазагIвтаракви асанаторийкви.

Ауаса абальнеология (адзы цIгIаква рылкIгIараква, айъазара амальта йгIарысабап йшауаш зырхъвыхуа амедицина наука ахъвы – аредакция ррытаразга) йгьахъазымызтI йашвхIаусыгIваз ХIХ асквшышв ацIыхъва – ХХ асквшышв ахъа Апсны акъала хвыц хIаракьатчпагIвчва щарда зтабзазуз, йызтанхуз сатучпарта квтата, дача тадыргылуата, аурышв интеллигенция тшпсщара йгIайуата йзаъаз.

Согъвым йгIаквчважвауа Мачавариани Константин йкнига апны ауи араса йгIвитI: «Акъала йгIайквауа щардала йазцIгIитI: «ЙгIакIвызлакIгьи йдыртшхъвауа ари Согъвым йгIахIнатуа ачIвыйа? АчIвыйа ауи анахьанат акъалаква рпахьла йызлартшхъва йауаш?» Аминистерства апынгьи Акъала совет апынгьи амшын атшпыла айха мгIва ауыхвара йаналачважвуз асхъан араса зхIвуз даъан: «Амшын атшпы адгьыл йгIахIнатуа цIлашвыргIвацапI, хIврапшдзагIвацапI. Йауа, ацIлашвыркви ахIврапшдзакви рынкъвгара ахъазла мильуан пхьадзара аквыдзуата айха мгIва уыхвара атахъума?»

Мачавариани арат азцIгIараквагьи джьауап рититI: араъа йхъаду знадзара хIаракIыта Апсны апны йгIадырхарджьуаз, щардата арыла йтыргуз атутын ауыс акIвын.

«Афабрикантква, ауат ркомиссионерква, рагентква зпхьадзара дудздзу ахча гIархъахIитI йгьи атыдз пшдза дуква дыргылитI», – хIапхьитI ауи йкнига апны.

Ахърыкъьара аламкIва Апсны апны йгIадырхарджьуаз атутын швабыж йщардан. Ауи апшта, асквш 1914 агIан Апсны апны тутынта йгIазыркIкIыз пуд мильуанкI йнадзун, йгIаликIгIитI агIвгIвы Бабель Исаак йгIвыракI апны.

«Апхъала атутын ауысла монополия змаз Македония, Трыквшта, Египет йадымгылуашта йгьаъамызтI йгIаранкъвакъвуа йалагаз Апсны апны йгIайуаз атутын анадзара шIырпшыра амамкIва йшхIагIаз. Йбергьльыз Каир, Александрия, Лондон рфабрикаква йгIацIырщтуаз атутын квпшыра бзидздзаква апсуа тутын аналарцIарыз йалкIгIата рыхв щтIыцIуан. ХIара йгIацIхIщтуаз атутын мачвысра кIкIара хIисапта лахъвгIахъасрала йагъьдзу йрыуазакIыта адуней апны йбергьыльхатI. АгIвымакъраль капитал амшын атшпыла тшгIаунащттI, ащтацIарта дуква гIандыршауа, архарджьра плантацияква дыргылуа йалагатI», – йгIвитI Бабель.

«Атдзаквгыла хIагIадзаква» йгьи модерн джыпха

Согъвым шщаквгылуаз, штшауацIнахуаз гIаугвынгIвра ахъазла акъала аэкономика зынзаман йащайдза хъадаз атутын рхарджьра магIныта йамазгьи удырра атахъыпI. Ауат агIаншараква зымгIва удыруазтын йджьаущушта йгьаъам асквш 1914 агIан Колюбякин йурами Гьаргь йурами (ужвы ауат Леон йурам йгьи АйгIайра аурам рыхьызпI – аредакция ррытаразга) рымгIвахъвыцIырта апны йалкIгIата ауи атыдз ду зуыхваз атутын магнат Стефаниди Стефан ъайакIву.

Стефаниди ХIХ-хауа йгьи ХХ-хауа асквшышвква анагIвысуаз асквшква рагIан Азия ЧкIвын йгIатыцIта Апсны йгIатанагаз апонтий урымква дрыуан. Аурымква Согъвым атшауацIнарыхра къару дудздза аларцIатI. Ажва ахъазла, йарауи Стефаниди Стефан йакIвпI атутын атира млыкв дудздза алазырхIата ужвы акъала архитектура джьащахъварта хъадаква рашIыпхьадзара йаланакIуа ауыхвараква тынхата Согъвым йазгIанызжьыз.

Ауи азаман Стефаниди йтгIачви йари хвбата йаквгылаз атдзы йыгIвнабзазун, сквшщарда рурала ауи атдзы Согъвым апны рыцIа йхIагIу тдзыта йырпхьадзун. Ауи атыдз ду асквш 1912 агIан Воронцов-Дашков йурами Гьаргь йурами (ужвы ауат Абазаква рурам йгьи АйгIайра аурам рыхьызпI – аредакция ррытаразга) рымгIвахъвыцIырта апны йдыргылтI. Атдзы йапхъахауа аэтаж апны аткванкви ахъатачIв аптакьи аныргIалын, ауат рхъахьла дара апшвмаква бзазун, йхвитыз афатарква анахьанат абзазагIвчва багьандата йрыртуан.

УадыргIвана асквш 1921 агIан Стефаниди йтдзы акъала йырхъатачIвырахатI, дара аурым байа йтгIачвагьи Апсны йтыцIхтI. Стефаниди йтдзы уахьчIва йъагIадзазгьи йгылапI: ужвы ауи фатар щардала йалу бзазартапI, Апсны атурых-архитектура тынхагьи йачвахъабагапI.

Пщбата йаквгылу атыдз шIыц (ужвы акъала хъада аунашвахъцIарта ъаныргIалу – аредакция ррытаразга) апроект зчпаз Островидов Вениамин йакIвын. Атдзы Согъвым лкIгIарата йамаз модерн джыпха йаквыргIапста йыруыхватI. ХХ асквшышв агIаталымта ауи «тдзаквгыла хIагIадзата» ауагIа рыла йгIацIалуан.

АгIвыра гIалцIыртаква рызбжа йшырнула, апшвыма йыхьзи йтдзахьзи злагIалагауа ахIарыфква атдзы апахь атротуар апны йгIатдрышвтныс унашва йчпата йаъан. Ужвы ауат ахIарыфква уаухуашта йгьаъам, закIы гьазхIвамызтI ауат атротуар ангIадыршIыцхуаз йыдзныс. Колюбякин йурами Гьаргь йурами ралыцIырта апны йыргылыз атдзы Стефаниди щарда йнайымгуата датша тутын хIаракьатчпагIвкI йыйрыхвгIахтI – атутын фирма «Дуней» апшвыма Гокиелов, ауаъа йнанаркIыта ари атыдз пшдза апны йаныргIалын ауи йынхарта ауысхарта.

Сквшы 105 рапхъала ари атдзы апны йаныргIалын датшагьи хъатачIв нхарта щарда: апровизор Бауман йаптакь, ймодаз агалантерея пкъыгIваква рткван «Лион шик», Гогиджанова дызпшвымаз акнигакви йызквыгIвуа ашвъабгъьи рткван. Йджьащахъву ари акIвпI: сквшышвкI рымщтахьгьи араъа йаныргIалпI аптакь, ачгIвыча ткван, акнигакви аканцеляр пкъыгIвакви рткванква.

Атдзы апроекти йгьи йагIвсыз асквшышв агIаталымти аквти рагIан ауи аквпшыра шаъаз гIазырбауа асураткви гIащаквхатI, ауат рунашва Согъвым абазазагIвчвагьи бзита йырдыритI, ауаса ауи аинтерьер шаъаз ауысла закIгьи гьбергьльым хIва йауаштI.

АйгIайра хьзы зауыз Гьаргь йурам

Асквш 1921 агIан совет власть анщаквдыргыл амщтахь пщбата йаквгылу ари атдзы акъраль йачIвхатI, ауи «Анхара атдзы» – хIва йахьызхатI. УадыргIвана Акъала совет йрыртхтI. Атдзы апахьбльын апны Сталин Иосиф йуырт шабгу гIанарбауата сурат ду кIыдырцIатI. Абльынква рпны акоммунист аквгIазшIытраква рыквырцIатI.

Абзазара апсахраква рагIамта йаквыргIапста апхъанчIви урамква рыхьызквагьи датшата йырчпун. Ажва ахъазла, йызнымкIва йырпсахтI атдзы зхвынгылаз Гьаргь йурам ахьызгьи.

Апхъапхъа, асквш 1880 йгIашIарышвта, ауи ахьыз зпщылаз аимператор Александр III йащайцIба – ахI лашара Гьаргь Александр йпа йакIвын. Асквш 1918 агIан, Апсны апны акырт меньшевикква авласть аныркIы, ауи аурам ГIвадахь КIавкIаз Федерация Демократ Республика аправительства йахъадаз Чхенкели йыхьыз ахьырцIатI. Совет власть анщаквгыл асхъан йара ари аурам III а-Интернационал ахьырцIатI.

УадыргIвана, асквш 1937 агIан, акъала аквта апны рыцIа йауыру ари аурам Сталин Иосиф йыхьыз ахъарцIатI. Асквш 1960-ква ргIаталымта Сталин йкульт ангIадырнахва амщтахь, аурам ахьызгьи дыршIыцхтI – «Амамыр аурам» – хIва йапхьауа йалагатI. Ужвы ауи «Аиааира» – хIва йапхьитI, апсуа бызшвала йгIаныцIитI «АйгIайра».

АпаштахI тгIачва рсабиква акьристан шихква рыхьызква шрыхьырцIуз уазхъвыцхырквын, Гьаргь – ауи АйгIайрагIатгагIв-ших (агIазабтардзагIв ду АйгIайрагIатгагIв-ших Гьаргь – аредакция ррытаразга) йыхьызпI.

Йшцауала, Гьаргь йурам «айгIайрагIатгара» хьзы атаквнадыргахтI, ага ауи гIазхъшахъыцIыз датшазтынгьи.

Апсны злабергьльу атдзы

Асквш 1950 агIан СССР ауацIа Согъвым ацкьарала йгIалыркIгIан курант бжьы зму асахIат согIата йгIаквнадыргатI. АсогIа Апсны йгIарызтыз Москва акъала совет ракIвын – ауи асквш 1917 йгIашIарышвта асквш 1993-дза Москва апны акъральыгIва власть апны йхIаракIдзу органта йщаквгылан, ужвы Москва акъала думахIва йызпхьауа ангIанымшасыз йаъан. АсахIат Согъвым акъала совет атдзы йахъадздыргылтI. Ахъагыла сахIат акъала хъада йаджьащахъвартахатI, рыцIа йызлагIаудыруа ахцIараква йрыуазкIхатI.

Ужвы, й-ХХI-хауа асквшышв анымгIвайсуа, турых магIны зму акъала совет атдзы йыгIвната йынхитI Согъвым къала аунашвахъцIарта, Акъала Айззара, акультура-гвчIагIвчпара жвлара «Ашана». Асквш 1914 агIан йыруыхваз ари атдзы щарда цIуата Апсны акъала хъада злабергьыльхаз аджьащахъвартаква йрылапхьадзапI, Апсны атурых-культура тынха ареестр йаншвалтI йгьи акъральыгIва йахчитI.