Апсуаква ртурых, ргвбайара, рэтнология йырзынархата АААК йаднагалуа алекция абаркIыра йаланакIуата йызкьазууыз апны апсуаква ртацанадылра цIас йаквчважватI.

Барганджиа Саид

Апсуаква ртацанадылра цIас афырква «рпсри» «ргIабзагылхри» йаквчважватI АААК йаднагалуа этнография йазынарху алекциякI апны.

Алекция йгIапхьуз АААК ЙхаракIу асовет йалу, йбергьльу апсуа этнолог Барцыц Марина лажва джвыквылцIауата йгIалылкIгIатI апсуаква тацанадылрала рцIас афырква абзазара апны узынйауа абаргвыра рхътысдзауазшва йшаъаз.

«Ахъысра (апсуаква ркультура апны агIвычIвгIвыс йбзазара агIаншара хъадаква: йыйра, унагIва алалра, йпсра – йырпщылата аъащакI дтыцIта датша аъащакI дантагылуа гIаныцIуата «ахъысра»-хIва гвынгIвыра аъапI – аредакция ррытаразга) йаланакIуа ацIасква зымгIва рапшта ари ахъысрагьи ншара ахъазла агIвычIвгIвыс дъадзаунагIвамыз йаъаща дтыцIра – «дпсра» атахъын. АцIас йалу афыр хъадаква ауыс йгьалаъам, ахъаз кIара зымчпауа турасквакI йыртагылапI. Айри апсри йырпщылу ахъысраква рпны апшта, араъагьи агIвфыркIгьи закIгьи гьырчпум, йырзычпауатагьи йгьаъам», – лхIватI аэтнолог.

АчкIвыни атаци зныкIдза ажвлара йрылцIуан, заджвгьи йгьйыщтанымкъвузтI, йзабадырра атахъыз ауат ртарала рыгIвзачва рабадыруан. Атацанадылра афырква рыркIьыдара ауат айхIарала дара зламызлуз ахIвайра амщтахь йалагун.

«ЙырхIвайыз апхIвыспа лдуней тшварахун», – лажва налырдзахитI Барцыц Марина атаца агIвдунейкI рыхъазлагьи – лара ауи апхъала дызлазгьи йлызшIыцу лхъацIа йдунейгьи –дшгIвымахуз гIалылкIгIауата.

Атаца «лахъысра» йаланакIуан ауи заманкIла ларгьи лхъацIагьи йырчIвым унагIвакI апны дкъачIвахра. Ауи агIамта ауацIа ауи лыхъазла йамгIанайтыпаразлакIгьи «шварагIваран». Ауи йгIалцIла атацанадылра ацIасква йрылапI йнапIылачпару абаргвыраква «рхъысра», хысрала мгIва лкъьара, йазалху ашваква хIвара.

Барцыц Марина йшылхIвазла, атацанадылра агIан йырхIвуз ашваква ачкIвын дшаъам, атаца дшкъачIваху, датша заджвыла дырпсах йшауашыз гIадырбун. Дупсах йзаудзузйа? – хIва уазцIгIушызтын: афырква ахъысра аъаща йтагылан, «хьзыдан».

Атацанадылра афырква кIара шырзымчпауа йапшым ацIасква рпны йгIарбан.

«Апхьахьа Байбурин Альберт йшихIвауала, «атаца лчпаща» ауи заманкIдза лара-лара дшзамайтыпауа гIаунахIвуан. Ауи йлыцIагыла ддырцитI, «уыдраквакI» ацырчпауамца апещ днардылитIта агъыцIара ддыргылитI. Атаца закIгьи лымгIауазшва, закIгьи лымбауазшва, дзымчважвауазшва тшылчпитI. ЛнапIква акврышвпI, лхъа наркъвыпI, лылаква цIахьыла йпшитI. ЛчгIвыча йхънамгIвауа ллакти лнапIкви афата квайчIва йхънагIвун – ауи дызхчауа квпсата йылзалуан», – лхIватI Барцыц Марина.

Ауи йшылхIвауала, атаца ллакта утапшра ахъазла кIара азыутийра атахъын.

ДкъачIвахын ачкIвынгьи, атаца данахъыкIвыргашуз ауи дгьрыламызтI. Атацанадылра агIан йара датшазджьара йыгIвзачва дрылан, йлахIвараква гIайырба йгьамуазтI, йчпалакIгьи – дчважвузтынгьи, дчузтынгьи – дщаквкIызара атахъын. Йамудзахуазгьи – дгIахIвырныс, ашва йхIварныс, дкьахвырныс акIвын. Атацанадылра ацIас афырква «бнакI» йылазшва дара йырчIвым зджьара йаъата йырпхьадзун.

Атацанадылра йапщылаз ацIасква надырдзахуан ахъвмарра йащтагIайуаз афырква турас шIыц йтагылата (рчгIвычаквагьи рхъабрачпащагьи датшата) ргIайхра йгьи атаца хьыз шIыц лыхьцIара.

«Атаца лдуней псайспамцара йрытыбгIара зладжвыквылуаз ауи «дызнардылыз атыдзхвыц» дгIаджвылдата «атыдзду» днадылра акIвын. Атаца дъапшвымазлуш атдзы апны «атгIачва рынчваква» рылапш дшгIацIаркIуаш йахIвун», – апсуаква йынкъвыргуз адин гIалырбатI Барцыц Марина.

Атацанадылра йапщылу йцIыхъвахауа уыста йаъан амхIв атаца лани лаби рпны дырцара. Абарауаса йалгун «атацанадылра йапщылу ацIасква ракIвыршара», лажва далгатI аэтнолог.

АААК йаднагалуа алекцияква йрыздзыргIвныс йгIайззалауа рыцIа-рыцIа йщардагIвхитI. Ари азынгьи ауагIа алачIварта йадрызнатI.

Смыр КIама АААК апхIвыс советква рунашвачпагIв Ардзынба Гета дгIалрайгван дгIайтI.

«Сара алекцияква рэфирква сырпшуан (алекцияква зымгIва йанакIвшауа асахIат Facebook апны АААК рбгъьыц апны йгIадырбалитI – аредакция ррытаразга) йгьи швабыж йсымаджьащахъван, йауа ухIварыквын, араъа йырхIвауа акнигаква рпны зынзамызапI уанрынйауа», – лгвгIанаграква хIыцагIвылшатI Смыр КIама.

АздзыргIвчва йрылаз ужвыгьи заджвы – Тарба Инесса йшылпхьадзауала, арат йрапшу алекцияква йапхъахауата «швабыж йатахъдзапI», йгIвбахауата чкIвыныргIа рыцIа щардагIвыта йгIарыланаркIра атахъыпI «хIгвбайара хIымрыдзра ахъазла».

«Сара хIкультура сымагIальаматпI, щардагьи здыритI, ауаса йшаъугьи араъа шIыцра щарда сагIатI», – лхIватI ауи.

Апсны акъральыгIва университет апны намыца бызшвали лингвистикали йазрыпхьауа Чычба Цецилия йшылпхьадзауала, арат алекцияква рыцIа йауацIыхта йакIвыршара атахъыпI.

«Марина атаца йагIвсыз лбзазара ахъазла дпсыта Феникс цIис апшта лбзазара шIыц ахъазла дшгIабзагылхуа ангIахIалхIвуаз счIвыуара гIайуан. Ауи уанлыздзыргIвуа уызту ухъаштылхитI, анахь цIолата йкъачIваху, уща йалу гIагвалашвахраквакI гIашIыхитI. Зынзамыза сыладзква стамакъ йгIакIылагылуан. Швабыж лахIвара мчы гIауыланацIитI», – ллахIвараква хIыцагIвылшатI Чычба.

АсурачпагIв Сангулиа Анна уахьчIва ахIбачва апхъанчIви цIасква, хIгвбайара йшаквнагауа апшта айцIбачва йъарарымхIвхуа лгвы йаситI.

«ХIара (ахIбачва) хIакIвпI чкIвыныргIа йырдырра атахъу ъарымдыруа зльажьу. Дара йырдырра ртахъыпI, йрыларкIуаштI. Йаргьи ауи ауыс апны АААК алекцияква магIын ду рымапI. ХIара йгIахIгвынгIвитI цIас шхIыму, хIуагIахъа ртурых шцIолу, хIгвбайара къабат-къабат йшакву», – лхIватI ауи.

Алекцияква рпны датша уысгьи гIащтIырхуаштI, ауат дзачIвызлакIгьи дрыздзыргIвы йауаштI. ЙащтагIайуа айчважвара анакIвшуши йыззынархазлуши ахабар асоцсетква рпны Адуней апсуа-абаза конгресс анапаква йгIарталуаштI.