Август а 15 Апсны апны зтахъырала айсра йпшцIалыз ауагIа рымш дыртлапIитI. Ауи асквшква 1992-1993 рагIан Апсны ауагIа р-Абашта айсра анакIвшуз згвы йызшIнатта апсуаква йрыдзхъагылта агъа йпшIагылыз айсчва йырхьызхIвагапI. Ауи амш йазынархата АААК ахабарргарта портал ауат афырква йрыуата зджьакIы рхабарква гIатанацIитI.

Ардзынба Аста

Грузия АкъральыгIва совет архъвква Апсны асквш 1992 август а 14 йгIаталтI – абарауаса йгIалагатI Апсны ауагIа р-Абашта айсра. ЙащтагIайуаз амш КIавкIаз ащхъа уагIахъаква р-Конфедерация (КГНК) хъахчарала акомитет аунашвачпагIв Сосналиев СултIан рапхъа дгылата зайщчва йырцхърагIара зтахъхаз йапхъахуз агвып апсуаква йырнапIыцIата йгIанхаз Гвдауыта йнадырдзатI. Апсны анахьани ашта шабгаз аквырджьква рырхъвква йыркIхьан.

Апсуаква айсра йазымпшуата йгIалагатI. Ащхъа йгIахъысыз айщчва ргIайра Апсны апны йгIандыршагIвацуз ар ргвы гIащтIнахтI.

Август а 15 Апсны йгIайыз Сосналиев йгвып йапхъахауата амгIва лыркъьатI. Ауи акIвпI Апсны апны айщчва-цхърагIагIвчва рымш артлапIара ауи амш йзаквдыршваз.

Август а 18 Грозный апны КГНК апарламент агвжважвагIва алачIвара акIвшатI, ауаъа цхърагIарата йрылшауа зымгIва айсра йалаз Апсны йадрайдзарныс щаквыргылра нарахвтI. Лагъь КIавкIаз, Россия агIвадахь шIыпIаква, апсуаква ъабзазауа агIвыма къральква – Трыквшта, Иордания, Сирия, Канада датшагьи – йгIартыцIуамцара ачкIвынчва Апсны йгIайуа йалагатI.

Асквшква 1992-1993 рагIан Апсны ауагIа р-Абашта айсра анакIвшуз згвы йызшIнатта Апсны рыр йырцхърагIарныс йгIайыз дзачIвызлакIгьи йара йхабар йымахпI. Ауаса ауат зымгIва адызкIылуаз аъан: кърари хъацIари нкъвыргун, йгвышхвун, айсра зтахъдзамкIва йалархIваз апсуа уагIа гIащаквхарныс йырцхърагIара ахъазла рхъа щтIарцIарныс йхIазырын.

Халдун

АйсыгIв Лейба Халдун Иордания дауапI. Айсра йапхъахуз амшква ауи йхъа анцIрала йгIатахатI.

«ХIара аквырджьква России Апсни рмажа хъврымкIылскIва хIхъысныс хIахадзатI. Дакъикъа 20-кI ракIвзапI [хIызлагIвысыз], йауа ухIварыквын, амажа гIвкилометркI аъарала хIанагIвс Псоу ахьыла йцуз акъральыгIва совет айсчва хIырхъанагатI. ХIара хIгIашIадрыстI, хIахъдыркшатI. Абджьарта йхIымаз гьаъамызтI. Са хIваспакI сыцнасахвын йкъасчIвахытI. [Сосналиев] СултIан хIара тшъазыркIкIуа йцауа хIфутболасчва гвыпта швъа йыман. ЙгIахIпшын хIагIвырщттI», – йгIайгвалашвахитI Халдун.

Асквш 1992 агIан ауи сквш 31 дыртан, йапхъанчIвиква ъауаз КIавкIаз йапхъахауата дгIайын даъан. Къабард-Балкъар, Нальчик апны ауи пхIвыспакI длынйан дигара йтахъын.

«Иордания апны адыгьаква (апсуаква йраргвану марагIайырта КIавкIаз ауагIахъаква зымгIва ауаъа ауаса йрыпхьитI – аредакция ррытаразга) щардапIта апсуаква къабардыйала йчважвитI, адыгьа хIвсысаквагьи гIаргитI. АтгIачваква алапсахан апсышва гIадымрысабапхуа йцатI. Сара ахIбачва ауи йалачважвауата йызгIатI, ауаса йырхIвуз дукI гьгIасгвнымгIвуазтI», – йхIвахитI Халдун.

Ага йыжвлала дапсыуазтынгьи апсыуа бызшвагьи урышв бызшвагьи ъайымдыруаз, къабард бызшвала цкьата дъачважвуз йгIалцIла ауи Апсны ацкIыс Къабардпщ апны дбзазарныс гIалихтI.

Ауаса, йшырхIвауа апшта, уылахь йану угьзагIвсуашым. ЙащтагIайыз агIаншараква ачкIвын йыжвла ъаныз йпсадгьыл дгIаргхтI.

«Сара спхIвыспагьи дсыцта атеатр хIаъан. АгIарбара шцуз йашIадрысын апсуаква йшгIаргвыквсыз ахабар гIахIылархIватI. ЙыгIвназ ауагIа – «Апсны хчара атахъыпI!» – хIва йалацIыруа йалагатI. Йара ауи ауахъ Сосналиев йыцквази йари злагIайуаз йапхъахуз  автобус саквчIван Апсны сгIайтI. АпхIвыспа ауи ахIа дгьсымбахтI», – йгIайгвалашвахитI Халдун.

Апсны апны ауи Яганов Ибрагим (Апсны а-Фыр – аредакция ррытаразга) унашва зхъицIуз Къабард-Балкъар йауаз агвып дрыларцIатI. Халдун апсуаква рыр апхъала йнаскIьауата рахIа магIны змаз алакшараква зымгIва дрылан. Абджьар бзита йдыруан – Иордания рыр апны тшазибжьатI.

«Иордания апны ауидъа йгьауам, ауаъа гIвысквшипхьадза ухIва йауашта айсракI гIащтIырхитI. Апсны ауыс датшапI. Араъа курортпI, афачIвква хъагIапI, ахIвссаква пшдзапI. Апсуаква гьзайсуам, йайсырнысгьи гьыртахъым. Ауат зджьакIы йыргвыквсуа йгьуагIам. Саргьи араъа сызгIайыз аджвырагIв сщырныс гьакIвым – суагIа, адуней йалырхуашыз спсадгьыл схчарныс акIвпI. Ауи акIвпI схъа ахъазла хъадата йсхIвушта йсыму», – йгвгIанаграква хIыцагIвишитI Лейба Халдун.

Ауи багъьата йдыритI: айсра дцарныс йзаквикIыз дфырта йыхьыз дйырхIварныс гьакIвым. АшIаква йырхIальу ласырата йгьаъамызтI ауи. «Йара ауаса йщаквсыргылтагьи ухIва йгьауашым, – йрытаразхитI Халдун, – ауи схъапахь йанын».

Ауи агIан заджвгьи йчIвы ъагIайуаш дгьазымхъвыцуазтI, ахъаз «йатахъыз рчпун».

«Сгвы йачвымгъын аснайпер дныхра атахъыта хачIвы ансыздыргылуаз. Снайпер дныхра – ауи гIвщрапI. Ауи дубитI, йыквукIитIта уйызкIылпшитIи щта. Сара айхIарала сызлахысуаз гранатометпI – «абджьар квайчIва». «КвайчIва»-хIва йзапхьуз йырщыз йчIвынта акIвпI. Сара сжвагIвхауата ауи гIаснапIыцIашватI», – йхIвахитI Халдун.

ЙачIвыйа айсра амщтахь ауи йалакваз рыцIа йгIаргвалашвахуа. АйгIайра гьакIвым, йангIакIвдырша рхъазы йшгIаркIылсхыз гьакIвым, айбащраквагьи гьракIвым. РахIа йгIаргвалашвахлауа йаладзыз рыгIвзачва ракIвпI.

Абар Халдунгьи йхIвитI: «Айсра агIан йсыгIвзачвата 35-гIв ыцIасцIатI. ЙшхIцIасу апшта, рчIвылахъв дсраухра апхъала ауат рхъвадиква скIвабун. 35-гIв. ДасузлакIгьи йлакта здырхитI».

Риад

Яганов Ибрагим унашва зхъицIуз йара ауи агвып дрылан Сирия йауу Арутаа Риадгьи.

Апсны ауи йаща цри Фарид дйыцта дгIайтI. Айсра ъадзакIвшуз агIвайщчва гьацрымцIуазтI – асквш 1993 мартI агIан Фарид АмарагIайырта фронт апны дырщындзыкIьа. Ауи Ткъварчал апны дыцIарцIатI.

«Саща данырщы амщтахь Сирия сцахтI – хIани хIаби збата ргвква тIакIв йщаквскIра ахIатырла. СгIайхырныс йанагIаха ауат сашIаркIныс йалагатI. ЗпакI дызчвыдзыз йгIвыджьхауагьи дыдзпI-хIва йачвшвун. Ауаса сара заджвгьи сизымдзыргIвуата тшадызгалын айсра сатацахтI».

Айсра йапщылата Риад йгьи узырхъыччуш йгьи узырчIвыуаш хабар щарда йымапI. Щта, айсра апынгьи ауагIа бзазитI йгьи йымшыркъвитI. ЙаъапI йбзазара гIазчаз «йхIадагIвачамыз аквшвараква» ртурыхквагьи.

ЗымгIвагьи йырдыритI Тамыщ десант ахабар (асквш 1993 июль а 2 ангIаталуашыз ацIх агIан амшынла йгIайыз адесант Очамчыра район йаланакIуа Тамыщ кыт апны хIатла зланкъвыргауа агъба йгIакIныцIта МарагIайырта фронт апны йайсуаз Апсны архъвква йанрылалх – аредакция ррытаразга). Ауи дахIвран. Ауаса ауи апхъала адесант Очамчыра апны йгIачIвара ргвыгъан. Абар аветеран ауи дшаквчважвахуа:

ХIара Гвдауыта агъбадгылырта апны акъала шабгу хIнардасуан. АпхIвысква чIвыуан, ацIайква напIы гIарчпун… Ауи шпадесанту? Швача телефон йасзарквын агъа йхIчпауа йдыруашын. Абар амшын хIхъылтI. Ауи асахIат хIбаржа ычвын йцIашвкIвалуа йалагатI. ХIгьагьара шабгу тенгьызпI, адзатшпы гьубум. Автоматква хъдзцалитI – адзы ауи аъара тшгIащтIнахын. ЙшаъазлакIгьи хIгIацапахын Гвдауыта хIгIайхтI. Ауи агIан заджвы йхIватI: «Сара йыздыруан хIшцIамшвкIвалуашыз. Йауа ухIварыквын Риади Фариди мсылман цкьапI, алахI ауат драйгьдзушын». Очамчыра апны йгIахIпыралуашыз ачкIвынчва аладзтI. Ауат гIакIвдыршан йхъырщгIатI».

Ужвы Риад дтгIачвапI, хгIвысабичва йыгIзитI, быжьсквша раъара цIуата Апсны дгIайхын Согъвым апны дбзазитI.

Сирия апны ауат ртгIачва Израиль амажа адзхъа Голан хIагIараква – ззырхIвауа апны йбзазун. ЗынзаманкI ауаъа 14 адыгьа кыткI чIван, ужвы хпа ракIвпI йгIанхахыз. Сирии Израильи ъайсуаз йгIалцIла ауагIа тыцIхтI, айхIарагIв Дамаск йталхтI. Ауаса айсра ауаъагьи йнадзатI.

«Асквш 2012 агIан стгIачва Дамаск йгIатызган Согъвым хIгIайтI, – йхIвитI Раид. – АцIайква араъа ласыта йащцатI. ХIпа ауи асквш апхьарта дгIалгун. Дызлапхьуз апрограмма йпсахра атахъхатI, дхвыцищтарагьи урышвла бзита дчважввитIта Согъвым апхьарта апны дукI дгьымгIапсатI».

Зауыр

Абаза чкIвын Дзыуа Зауыр асквш 1992 агIан сквш 25 дыртан. Ауи агIан автомобиль мгIва атехникум дгIалгахьан, совет ры апынгьи къвырльыкъв йхахьан, Къарча къала апны апедагогика институтгьи физкультурала арыпхьагIв ъачIвагIа гIацIигахьан. Амамыр нхара тшазадигалуан. Айсра далалуашта йгвы адзакIьагьи йгьтамызтI.

«Айсра заджвгьи дгьазпшуам… дара йгIалазгауа ракIвмызтын. АгIвычIвгIвыс таразква айсра йгьазхъвыцуам», – йхIвитI Зауыр.

Апсны ауагIа р-Абашта айсра Зауыр йкытлагIвчва зымгIва рыхъаз ажвгIванд цкьа апны йгIахысыз ац йагIвызан, йырхIвари йырчпари рымдырхуа йгIаннажьтI. Август а 14, Апсны адгьыл апны айбащраква зтшын йджвыквлыз, Къарча-Черкес, йцри Хъвыжвду акультура тдзы апны акыт шабгаз айззатI. АуагIа рща гIашуан, «ани хIшврычпа, араса хIчпапI» – хIва йабазшIытуан, йгIайгвалашвахитI айсыгIв.

Ласыла Зауыр хъачва гвыпкI дрыцта агуманитар цхърагIара азыркIкIуа йалагатI. АуагIа дасу йымаз райщчва апсуаква рыхъаз йартуан: фачIвы, ахча, тутын.

Асквш 1992 октябрь агIан Гагра ангIадырхвитх амщтахь Къарча-Черкес гIвымшкIла дгIайхтI айсра йалаз КIьылдза МухIамад (Апсны а-Фыр, уахьчIвала Апсны АшварагIварадара Совет асекретарь – аредакция ррытыразга). Апсны данацапахуаз ауи Дзыуа Зауыргьи дрылата айсра йнарахвныс йахIваз чкIвынчва гвыпкI йыццатI.

«Ауи щарда сымхъвыцуата зынла йаквскIтI. ХIпны заджвгьи закIгьи гьйымдыруазтI. Ауи агIан сангьи сабагьи бзаркIван, спа сквшыкI тIакIв ацта дыртан. Ауаса йсчпуш ауысла заджвгьи сгьимайкьангьаштI», – йхIвахитI Зауыр йгьи йгIацицIахитI: «ХIбатальон даунашвачпагIвын – ужвы йъагIадзазгьи дхIунашвачпагIвыркIвапI – КIьылдза МухIамад. Айсра зъачIвагIу, СССР анаъаркIваз йапшым айсра уысхартаква рпны къвырльыкъв зхаз ауи ахъацIа айсра уыс бзидздзата йдыруан, йныбыжьла хIа дхIахIбан, ачкIвынчва зымгIва ажвакI ацрымхIвауата ауи йунашва йацIагылтI. Анчва йымщтахь хIара йхIымаз МухIамад йакIвын. Ауи щардагIвы рынцIра гIайхчатI».

ЗымгIва шалу Къарча-Черкес йауата Апсны айсра йцаз 119-гIв йнадзун, ауат йрыуата 13-гIв айсра йаладзтI. Ауар рхъмаштылуата, ртгIачваква йырцхърагIара ахъазла Черкесск апны Апсны апны йайсыз айсчва радкIылара гIандыршатI. ЗаманкI ауи унашва ахъицIун Дзыуа Зауыр.

Ауи ауыс нкъвицауамцара асквш 2016 агIан Черкесск апны Апсны агIархвитхра ахъаз зхъа щтIазцIаз ачкIвынчва рчвахъабага син гIахъыртIытI. Ауи АйгIайра апарк Артшхъвара аллея апны Афганистан йаъаз айсчва рчвахъабага син адзхъа йгылапI. ХметркI аъара зхIагIару ахIахъв йкIыду ахIахъв гъвы квайчIва айсра йаладзыз ачкIвынчва рыхьызква аныпI.

Ауи Апсны апны йайсыз афырква йырчвахъабагата Россия апны йгIвбахауата йдыргылыз синпI: йапхъахуз Къабард-Балкъар акъала хъада Нальчик апны йдыргылтI.

Айсчва рхъацIари рфырри ртшхъвара рквнагапI

Йапшым акъральква йрыуата уагIата гIвынызкьыгIв райхIа дара ртахъырала Апсны йцан айбащраква йрылан. Ауат йрыуата 51-гIв «Апсны а-Фыр» хьзы нкъвыргитI. 247-гIвы Леон йорден рквнадыргатI, 623-гIв – «АхъацIара ахъазла» медаль. ЧкIвынчва 260-гIв райхIа щхатI.

Акъала-фыр Гвдауыта апны айсра агIан КIавкIаз ащхъа уагIахъаква р-Конфедерация аунашвахъцIарта ъагIвназ атдзы апахь згвы йызшIнатта айсра йпшцIалыз рыхъазла син гылапI. Ауи асин йадынхалтI асуратчпагIвчва ДжьапIуа Батали Кайтан Тимури Багателиа Беслани. Асин йаныпI ахвитра йагIарбагу ауарба, ауи арма пхьынцIыгIва ацIахь Апсны абаракъ, агъьмала – а-Конфедерация абаракъ аныпI.

Ауи Апсны йауамкIва ауи ахъахвитра ахъаз йайсыз афырква рхъацIари ркърари рчвахъабагаква йрыуазакIыпI.