Асквш 1939 мартI а 11 дйытI Апсны апны рахIа бзи йырбауа ауысагIвчва йрыуазаджву Аджьба Таиф. Асквш 1992 октябрь а 9 ауи датшагьи апсыуаквакI йыцта аквырджь гвардейцква йыркIын зджьара йыргатI. АуагIа ргвква рпны ауи ужвы йъагIадзаз дбзаркIвапI, йшбзаркIву йгьи йанакIвызлакIгьи йшгIауызшIыцхауа апшта йара йгвы йгIатыцIуаз асатырква.

Капба Арифа

Ауи йыршIыйара «анчва йахьыла йгIалбгIата» йырпхьадзитI. Йуысаква рмакъым, рпшдзара ахъазла апхьагIвчва щарда цIуата ауысагIв бзи дырбауата хвду йыквырцIун. Ауаса йынцIа йагIамкIва айсра йшIначIватI.

Йгьи дматематикын, йгьи дфилологын

Асквш 1939 мартI а 11 атшын Аджьба Шаадат йсабитгIачва дгIарылахIатI ачкIвын хвыц ТIаиф.

«Ари апсыуа тгIачва апны йджьаущушта зымгIвагьи математика йхънахуан, - лхIвитI ауысагIв йъахIльы (йхъапщыла лахьща – аредакция ррытаразга) йгьи ауи йыршIыйара бзи йызбауа Когониа Элеонора. – Йайщчва, йахщчва зымгIвагьи бзита йапхьун, йара ТIаиф апхьарта дангIалгара Согъвым акъральыгIва педагогика институт (СГПИ) афизика-математика факультет дыцIалырныс йгвыгъан».

ТIаиф физмат дгьзыцIамылтI, ауи йгIалцIла арра дызшIырттI. Къвырльыкъвхара далгата дангIацапах асквш 1962 агIан ТIаиф СГПИ афилология факультет намыца бызшва ахъвшара дыцIалтI. Ауаъа намыца бызшва бзита ййырдыртI, уадыргIвана анамыца уысагIвчва руысаква рыбызшвала данрыпхьуз, йанатайкIуаз ауат адырраква гIайыхъвахтI. Аинститут дангIалга «Алашара» гIвырагIацIщтырта (Апсны ССР агазетква йгьи ажурналква ргIвырагIацIщтырта – аредакция ррытаразга) апны редакторта дынхауа далагатI.

Аджьба ТIаиф данстудентыз агIан йапхъахауата йуысаква гIаквшватI. Йапхъахауата йыршIыйара азкIкIра «Ауысаква» асквш 1968 агIан йгIацIцIтI. «АуысагIв аклассика уыса аджьыпха дтагылапI; йуысаква магIны рымапI, угвы йалалитI. Ауи агIвычIвгIвыс йбзазара апны йанакIвызлакIгьи хвы зму ахъвыцраква дрыквчважвитI. Йлирика лкIгIарата йамапI – амузыка макъым, ажвалаща апшдзара», - йгIвитI Аджьба ТIаиф дйыквчважвауата афилология наукаква рдоктор Бигуаа Вячеслав.

«Анчва йылпха» йгьи ауысагIв йгвпшра

Асквш 1979 агIан йгIацIцIтI Аджьба ТIаиф йагъьдзу йгIвыраква разкIкIра «Анчва йылпха». ЙынцIра аурала ТIаиф йдырраква йрылайырхIун, асквшква 1983-1985 рагIан Москва Горький йыхьыз нкъвызгауа Алитература институт йадыргалуаз йхIаракIу алитература курсква рпны дапхьатI.

ЙыршIыйара апны ргыларта кIьыдата магIны рымапI асабикви чкIвынргIи рыхъазла йгIвыз ауысаква.

«ТIаиф апсыуа абаза литература даклассикта дпхьадза йауаштI, ауи йкъальам йгIахъыцIтI асабикви апхьагIвчви рквтала йбергьыльхаз ауысакви алокI-поэмакви», - йгIвитI афилология наукаква ркандидат Когониа Валентин.

Уыса щарда рпны Аджьба ТIаиф йгIаншуш йпсы йшадыруаз рылубгIитI, йалкIгIата аратква гIазрысабапуа агвпшра, талант зму ауысагIвчва ракIвпI. Ауи апшта, Когониа Элеонора йшгIалылкIгIауала, айсра алагарныс щарда атахъыркIвата, асквш 1991 агIан, йгIвыз ауыса «ХIара хIбзазара» нахвата йгIанарбитI «ауи азаман ТIаиф йпсы йшадыруаз апхъахьыла йгIаншушыз». Абар ауи ауыса ашIчIваракI урышв бызшвала (йатазкIыз Лапшин Виктор йакIвпI – аредакция ррытаразга):

ХIпсы зырбампIауа ахьапщ хар хIгIатыцIта ахвитра тшазахIцIара атахъыпI,
Адуней зынгьи хIгIаквмылшва хIымцарныс ахъазла.
ХIара ахвитра хIазгIаквылтI адуней, хIымгIва гIвына гьамам,
ХIгIазшаз йуыс хIымгIва арытшвитI, хIымгIвхънагитI,
ЙанакIвызлакIгьи йъакIвызлакIгьи хIуыс хIазгIашыкъпI, хIгьачвшвум алащцара.
ХIъадзабгу (хIгIанхузтын), йанакIвызлакIгьи араса акIвпI хIшбзазуш.

«ТIаиф йыршIыйара атакI йауитI, ауаса йабгамкIва»

Аджьба ТIаиф анахьанат ауысагIвчва руысаквагьи апсыуа бызшвала йатайкIуан – Пушкин, Тютчев, Лермонтов, Блок. Йара ауысагIв йуысаквагьи анахьанат абызшваквала йатаркIуан. АуысагIв йчIвква апсыуа бызшва йгIахъыхта урышвла йырчпаз йагъьу атакIраква йрыуазакIыпI атакIыгIв шIа Ажиба Алина йылчпаз. Абар ауат асатырква:

Амара джьащахъвапI аташвамта,
Анур хьапщква кIанапситI.
Амараташвамта, амараташвамта
Амара пшдзахитI, йпшкахитI.
Майрума щта ари: шарпны
йгIашIарышвта ансимшы
зымгIва рыхъаз убылуа укIкIарныс?
Аташварта агIан зымгIва гIаныжьта
Уратуа, уратуа уыдзхырныс?..
Ауаса айгIваджьхра гIанымпщуа
ЙпшдзапIта ауи аъара алакта:
Тшынла агвышхвара гIаунатитI,
Угвы арыпшкитI – ауи асхъан.
ДзачIвыйа арат зылшушта йаъу,
Йхъа дазымхъвыцуата зынгьи?
ДзачIвыйа ари апш ймайрам лахьы
Йадгылырныс йхIазыру?
Амара джьащахъвапI аташвамта,
Анур хьапщква кIанапситI.
Амараташвамта, амараташвамта
Амара анашхыйара рахIагьи угIанаблитI.

«ТIаиф йыршIыйара атакI йауитI, ауаса йабгамкIва, – лхIвитI атакIыгIв, – йгьи гвынгIвырапI атакIра апны магIны зму агагьи шыдзуа. СыгIвзачва рыцIа йгIасдахIвта йырпхьадзаз атакIра льальара щарда алызбгIитI. Ауаса йшсылшузла йгIазквчважвауагьи, аритмгьи, ТIаиф йпсыпнкъвгащагьи гIалазыжьтI».

Ажиба Алина йшылхIвауала, Аджьба ТIаиф бзи йылбауа алирикква дрыуазаджвыпI, «зыршIыйара цIолу, йхътIу йгьи угвы йазынадзауа дуысагIвпI». АтакIыгIв йшылпхьадзауала, ауи апсыуа литература бызшва агвацчпара атшауацIнарыхра йхатI ду алайцIатI.

«Сабанпара асабиква зымгIва рапшта сара ауи йуысаква слымхIа йтгIауата сгIадзынгылтI, – лхIвитI ауи. – Сандуха дшуысагIв бзийу сыласхIвауата дсаргванхатI. Йбзазара ага йагIамкIва йшIчIвазтынгьи, дызташваз атурых заман ага йалачпазтынгьи, йыршIыйара апны дшгIвычIвгIвыс уагIвырльыз йазхъасцIитI. Йуысаква зымгIва гвапарали лашарали йырчвыпI, рахIа йнашхыйу йсатырквагьи агвыгъара хъара анур гIарылкIкIгIитI».

ДгIвычIвгIвыс гвапан, чвалатшычпара гьйыламызтI

АуысагIв абзазара апны гIвычIвгIвысагIарата йынкъвигуз, йапхъахауата ранйара шгIаншаз гIалгвалашвахитI Когониа Элеонора.

«Сара ТIаиф йапхъахауата санйынйа ссабийыркIван, – лхIвитI ауи. – Йхвбахауа акласс сцауата зны счмазагIвхатI, ауи апхъала щарда мцIуата сахща ТIаиф дйыццатI. Ауи рпны дгIайхтI сара ауаъа сшаъаз йымдыруата. Щта агIвычIвгIвыс йунагIва дгIашылхтI, йквпшырала дамлагата, дджьащахъвата, дпшын пхIвыспахвыцкI даъапI. ДгIасачважвауа далаган джьауап гьйыстуам, спхащитI. БызшвакI ъанызла тшгIасзынайырхатI, сдзыргIвитI». Ауи апхIвыспахвыц, Когониа, ауи асхъан йуысаква дрыпхьун. Ауи акIвымкIвагьи дъауу КвтIол кыт аклуб апны дгIачважвауата дылбахьан. Йажваквала йаларцIаз ашваквагьи лдыруан – ауат дъацIаз апхьарта апны йыргвапхауата йырхIвун.

Когониа Элеонора йшылпхьадзауала, Аджьба ТIаиф йуысаква зынгьи чвалатшычпара гьрыламызтI.

«Ауи асовет заман дбзазун, ауаса йыршIыйара уысакIгьи гьалам совет власть, ауи аргIапсща йырзынархата, – лхIвитI ауи. – Ауи заджв йахIваралагьи йгьалайымцIузтI уыса. Сшхъвыцуала, апартия, акомсомол рыхъазла йыргIвуа уысарата йгьйымпхьадзузтI. Ауи йгIалцIла дукI бзи дгьрымбузтI. АчыннкъвгагIвчва дгьраргванымызтI. Гулиа йсогIат (Гулиа Дырмыт йыхьыз зхъхIвалгIу акъральыгIва согIат – аредакция ррытаразга) ангIайквнадырга адуней анихIваджь амщтахь акIвпI. Ауи зынгьи йыхьыз гьрымхIвузтI согIат гIайквнадыргушта. Ауи авласть йраргваныз дгьрылапхьадзамызтI.

ТIаиф зынгьи ауысаква гьалаймырбычвуазтI, лхIвитI Когониа, ауат «анчва йылпхала йгIаншузшва» йаъан. «Ауат рапш уыса гьузалацIушым, ауи ауапчахв дапщылан. Алшара ду щардала йызгIайуата гIацIцIуашзарын», – дкьанкьашитI ауи.

«Тынчта дбзазун, дъасан, уыса йгIвуан»

Йчпауа джьауапкIра азйыман, дцкьан, днардзан, дгвапан – абар Аджьба ТIаиф йхIальшанква шаъаз. «Ауи зынгьи дгьымцныхчылуазтI, заджв йыхъаз йакIвым гьйымхIвузтI, гвы анйырымтуаз йгвы йгьамсуазтI, аинтервью зынгьи дгьамхIвузтI, йымш дыртлапIарныс зынгьи дгьамхIвушызтI, орден дгьамхIвушызтI, зынгьи закIгьи дгьамхIвузтI, тынчта дбзазун, дъасан, уыса йгIвуан», – лхIвитI ауысагIв йъахIльы.

Аджьба ТIаиф йыршIыйара архъвыхыгIвчва шшахIатхауала, айсра апхъала йгIайуаз асквшква рпны ауи рыцIа мачIта дыгIвуа далагатI, ршIыйара тшпсщара найахвуан. Ауаса

Абашта айсра анакIвшуз агIан йхъапщыла Рими йари акырт айсыгIвчва йыркIыз Согъвым йгIатахатI, йара йшихIвазла, «ауысара абгата дакъвыцIын», апхъала йшырхIвалуз, – «атопхква анхысуа аршIыйара дзыргIвитI», – апшта, ансимшгьи йгIаншауа зымгIва йымшгIвыра йаницIун – акъала апны, йара, йыгвлачва, йынбжьагIвчва, йъахIыльчва рбзазара апны йгIаншуз.

«Бзила йхIыквшатI»: ауысагIв ймшгIвыра тлапIа

Аджьба ТIаиф ймшгIвыра айсра аналга амщтахь асквш 1994 агIан йгIацIырщттI, хьзыта йахъадздыргылыз рыцIа щарда амшгIвыра апны узынйауа ажваква ракIвпI: «Бзила йхIыквшатI». АмагIныла ари агIвыра хвы аквуцIарныс швабыж йбаргвыпI йгIазквчважвауа азаман ахьантара, агвжвейыгIвара, ашварагIварара гIаупхьадзарыквын (акырт айсыгIвчва Согъвым айсра ангIалага амшква рпны йгIашIарышвта асквш 1993 сентябрь а 27 атшындза йырнапIыцIан – аредакция ррытаразга).

Апхъадза Аджьба ТIаиф йчпаз агIвыраква араса йгIархIвитI: «УахьчIвала Апсны зташваз аъаща гврыдзга знымзара-зны агвацчпа литература апны йгIадырбахуаштI. Атурых йштурыху йгIанхитI, бзийызтынгьи гвымхазтынгьи йгIащаквыжьра атахъыпI». Ансимшы афатарква ъархIвынчIуз, ауагIа ъадыршвуз, афачIвы рыцIа-рыцIа йъалдзгIуз, адзи аэлектрокъаруи щардала йъашIырчIвалуз, ауагIа гвжвейыгIва рыларцIарныс ахъазла Согъвым урылцIта йгIаншаквауа ъадрычвгьуз акъала апны ТIаиф йанакIвызлакIгьи Россия ахабарргарта атраква дрызпшуан. Арат атраква рпны ауи йцри къраль апны йгIаншауа ауысла ахабарква йдырныс йылшун.

«Сара швабыж сшвитI абахъщгIара гIаншапIхIва. ХIуагIахъа уасаражвра гIадырбара, тшаладырпара атахъыпI. ХIара йащтацауата агIархвитхра хIазабакIра атахъыпI. ЙгIаншауа йгIаквхта амальква псах йауаштI. ХIкъару гIальальахатI. Акъыльла хIгIальальахарквын хIхъчIватI – хIуагIа ыквчвгIарныс закIы гьазхIвам. ТшадхIкIылра, хIабагвынгIвра атахъыпI. ХIрыцхIагIа ахъазла хIабаркъванчара гьатахъым, азхъамцIара, ахъарпудра апныдза тшнахIыркъвы йгьауашым. Зынзамыза ахысбыжь гIагитI. Бзила йхIыквшатI!» – араса йгIвитI ТIаиф ймшгIвыра апны.

«Сылаквала йызбитI апсыуаква рчва йтшауа»

ТIаиф Аджьби Когониа Римми рсабиква – Алиси Альаси гьрыцмызтI акъала апны, ауат Ачандара кыт йгIатахатI (Гвдауыт район апны ауысагIв йцри кыт – аредакция ррытаразга). ЙмшгIвыра апны ТIаиф йгIайырбитI асабиква шгIайгвалашвауа, драбабарныс шитахъу, дшырхъгвыргIвауа «чгIвча пхадъа хьта рылалмахIва», ауаса ащарда йуагIахъа рылахь шцуш дгьартынчуам: апсыуа ыквырчIвакьуашма, йзыгIащаквхушма Апсны?

Ауипхьадза йыркIыз акъала апны абзазара рыцIа-рыцIа йчхIауачвахитI.

Абар Аджьба ТIаиф зны йгIвыз: «Абджьарла йадгалу ауагIа машинала йамдитI – айсра фаша рышватагьи йрышвамкIвагьи. УыжвгIадзарагьи ахIвынчIараква гьашIасуам, абзазара шварагIварапI, амгIваква хъгIваркIвапI. Ашвахьадза амгIваква хъыртIыпIхIва сгвыгъитI, ауи агIан зджьакIквата ухъа джвыквга йауаштI. Арат ахпа-пщба мшы чIахъвала хIгIапситI, хIатыкъквакI хIымаркIвапI – хIгьпсрым, агвлачвагьи гIахIцхърагIитI. Ателебара хабарква йрызхъауцIарныс баргвыпI. Акырт хабарргартаква рмурад гвынгIвырапI – хIара хIгвы дрыдзырныс ртахъыпI. ЙахьчIва агвардеецква акъала амыркъьашауа апсыуаква йырзыпшгIун ршсква йрылагIарпсахырныс ахъазла».

Йджьаущушта йаъапI, ауаса йбергьльыпI Аджьба ТIаиф араса йуыс шбаргвызгьи акъала дъагIатахаз дшамайгIваджьхуаз. АпхьагIв йылайхIвитI ауысагIв ари ауыс йара йабакIра, агъа дызлайпшIагылуа амальта йшипхьадзуз – акъала апны йгIаншуз ачвгьахараква дъаршахIатхаз ахъазла. «ХъатакIла йгIауахвырквын, рыцIа йагъьпI Согъвым съагIатахаз, сылаквала йызбитI араъа йтабзазауа апсыуаква рчва йтшауа. Аратква зхъатала йзымбаз, зчва йтымшаз йыла йгьызгIацIажьуашым йгIаншаз шгвжвейыгIваз, йшгврыдзгаз», – йгIвитI ауи.

АуысагIв йылахь шцазла ари йгIаншаз шабгу абгата йчва йтшатI. Асквш 1992 октябрь а 9 атшын йаргьи датшагьи апсыуа гвыпкI акырт гвардеецква йыркIын йджвыквыргатI. ЙцIыхъвахауата ауысагIв дабгата дызбаз йхъапщыла Когониа Рима лакIвпI. Дшйыргвышхвуш дащтан, дырпсахырныс дыргузшва йхIвун. Ауищтара щтадъа дыдзта йырпхьадзитI.

Асквш 2016 агIан йгIандыршатI Аджьба ТIаиф йыхьызла алитература согIат. ЧкIвынргIа ауи йуысаква швабыж бзи йырбитI. Дъадзабгаз ари ачIахIныгIва хьзы йквнадмыргазтынгьи мцыракIгьи аламкIва Аджьа ТIаиф уагIа уысагIвта дпхьадза йауаштI.

ЙгIарысабапу алитература:

  • Апсны абиография ажвар.
  • Аджьба ТIаиф ймшгIвыра «Бзила йхIыквшатI»
  • Аджьба ТIаиф йуысаква разкIкIра «Йазалху ауысаква» ахъазла Когониа Валентина йылгIвыз апхъажва, асквш 2011