Археолог гврыхва Хварцкиа Мушни йынцIра анаука йазынайырхазарквын ужвыгьи гIахътIра щарда гIайдахIвуашын. Ауаса йпсадгьыл апхыцIа йгIанылыз архъвыхраква ауи йбзазара ацадырпатI, йаргьи абджьар гIащтIихтI. Афыр дангIадрийыз амш мартI а 27 йадахIвуата АААК ахабрргарта портал ауи йзынарху абзагIвра гIатанацIитI.

Капба Арифа

Апхъа заман амадзаква ргIахътIра йрызгIашыкъыз апхьахьа-археолог ужвыгьи нхара щарда йылшушын, аджьащахъвараква йзыгIахътIуашын, ауаса йуагIа йгIарыквхIаз ахьантара ауи йбзазара апсахтI: Хварцкиа Мушни археология пшгIараква нижьын йпсадгьыл ахчара дазгылтI. Апсны ауагIа р-Абашта айсра дъадзалаз апщмызкI руацIа ауи атурых йгIалахаз дайсыгIвхатI йгьи дфырхатI.

Хварциа Мушни зынцIра дзымбазгьи ауи йлактала дырдыритI: заман ауыра жакIьа зквыз ауи ахъацIа пшдза йсуратква Апсны апны щардата аныла-арыла йкIыдын.

ЙгIанхатI айсра агIан ауи телебарала йгIачважвараквакIгьи. Ауат акадрква ауагIа йызнымкIва йырбахьатI: айсра йапщылу амшква андыртлапIауа ауат гIадырбахлитI.

«Археологква рлагер ауи йгьагьара йхъынхIвуан»

Хварциа Мушни Хумса йпа асквш 1955 мартI а 27 Хъахь Эшера кыт апны дйытI. Согъвым йжвабахауа аквтанай апхьарта дангIалга ауи Согъвым педагогика институт атурых-хабзадырра хъвшара дыцIалтI. Ауи даншIаз асквшква рагIан Мушни рахIа дхъызхуаз археология акIвын.

Асквш 1980 апхын агIан дстудентыркIвата ауи Хуап кыт алагъьла апхъанчIви уагIа рчIварта гIайаутI. Ауи амшын метр 625-ла йахъщтIыхылгIу Мачагва-хIва йызпхьауа ахIатшпы апны йаныргIалын. УацIыхъван, асквш 1986 йгIашIарышвта сквшквакI руацIа ауи атурых хъмаштылга дадынхалуан, ауи адзхъа ужвыгьи хIатшп чIвартаквакI гIайаутI. Хуап адзхъа Мушни йгIанйыршаз археология лагер ауи йыгIвзачва щардагIвгьи пшгIара йгIайуан. Хварцкиа Мушни йапхъала Мачагва хIатшпы заджвгьи йгьгIайымпшыхвсызтI.

Хварцкиа Мушни аргваныта дыздыруаз ауат археология пшгIараквагьи йрылаз дрыуа заджвыпI Бжаниа Ахра. Sputnik Абхазия агентства апны ауи Мушни йхIалькви йунашвахъцIащи дгIарыквчважвауата араса йхIватI:

«АхърыкъьаракIгьи аламкIва йсхIвапIта, зынзамыза сара ауи археология лагергьи, ауи йгIацIанакIуа зымгIвагьи, адуней шабгугьи ауи (Хварцкиа – аредакция ррытаразга) ажвгIванд амеханика ахабзаква йрымпуата ауи йгьагьара йхъынхIвуазшва сыла йгIацIалуан. ХIара жвагIсквша йыртаз ацIайква хIыхъазла ауи ахабарыжвква йрылу фырызшва, Гераклта дыгIбун, дзачIвызлакIгьи ауи дишIпшырныс далагун».

Мачагва хIатшпы апны йакIвшаз архъвыхраквала Мушни асквш 1987 агIан статйа йгIвытI. РыцIа кIьасата ауи СССР апны рахIа йызпхьуз археология журнал «Советская археология» йгIаквырцIатI. Ажурнал акъраль шабгу йгIатыцIуаз агIвыраква азыгIарщтийуан, ауат щардан, йгIаквырцIандзыкIьа сквшпхьадзарала уазпшра атахъхун.

«Мушни йстатйа хвысквша йщтIан, – йгIалгвалашвахитI афыр йыгIвза йгьи йъачIвагIалагIв Милованова Наталья. – ЙгIаквырцIапI-хIвагьи хIгьазымпшыхуазтI йара. УацIыхъван асквш 1992 агIан йпщбахуз аномер йгIаншвалтI – Мушни дырщыта мчыбжьыкI анахъыцIх».

Щардала уызквгвыгъушыз апхьахьа шIа

Хварцкиа датшагьи аэкспедицияква дрылан – СССР апны рахIа зхабар гуз Костенки археология экспедициягьи ауат йрыуа закIын. Ауи Воронеж аргванква йгIарауыз палеолит кIьаса азаман йачIву ачIварта агIапшыхвра йапщылан.

Йара Мушни йчкIвынхъа уызквгвыгъа йауаш апхьахьа шIа йбзазаща йашвапхан. 80-хуз асквшква рагIан ауи Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны литератури истории ринститут апны дынхун – апхъапхъа лаборанта, уацIыхъван наука нхагIв айцIбата. Асквш 1987 йгIашIарышвта ауи Апсны акъральыгIва музей данаука нхагIвхатI.

Асквш 1982 адзын Мушни анаука нхара тшайрыщцарныс СССР анаукаква р-Академия археология институт Ленинград апны йгIаныршаз ахъвшара дырщтитI. Ауаъа ауи акъраль апны палеолит пасала йагъьыз аъачIвагIагIвчва йрылапхьадзаз ГIвадахь Осетия апны йынхуз КIавкIаз палеолит экспедиция аунашвачпагIв Любин Василий Прокофий йпа дйыквшватI. Абарауаса ауи асквш 1983 агIан ГIвадвхь Осетия даган археология пшгIараква дрылалтI. Аэкспедиция йалаз палеолит паса агIан апхъанчIви уагIа рхIатшп чIвартаква гIарпшыхвуан. АхIатшпква Кударо – хIва рыхьзын, ачIвартаквагьи Кударо чIвартаква – хIва йрыпхьун.

Кударо экспедиция ауи агIан сквш 30 раъара йынхахьан. Аэкспедиция апны цIас багъьа щаквгылхьан, ауи йалаз айхIарагIв Ленинград къральыгIва университет апны йапхьуз астудентква-археологква ракIвын, ауат руыс швабыж бзи йырбун, уыршIыбжьушта йаъан.

«Мушни ащхъаква йзаргванын, ауи акIвзапI ауи асквш 1983 амщтахь ГIвадахь Осетия апны йырхIаз ашвапха гIайрысабапуата палеолит паса йауу ахIатшп чIвартаква ййырдыруа, Апсны апны ауат рапш дырзыпшгIауа дзалагаз, датшата йухIвушызтын, ауи йпасу ахIахъв сквшышвква рхIатшп чIвартаквала дъачIвагIагIвхатI», – лхIвитI Милованова Наталья.

Йкандидат диссертациягьи апхьахьа шIа Ленинград апны апрофессор Люблин йунашва дацIата йрыхIазыруан. Ауи Мушни йпсадгьыл апны йаъаз ашель йгьи мустьер хъмаштылгаква (Джырхва, Хьапщ, ПсырцхIа, Хуап, Мачагва) йгIарыквчважвун.

Архъвыхра жраква рымщтахь айсра машажраква

Асквш 80-ква рцIыхъваква рагIан Апсны ахъахьла апстхIваква тшазыркIкIуа йаналага, аурамква рпны апсыуакви аквырджькви йхътIыта йапшIагылуа йанца Мушни йынхара кIайрышвын аполитика далалтI. Милованова йшылхIвахуала, айсра апхъала йцIыхъвахуз асквш ауи Ленинград апны джьгарта дызжвылыз анаукагьи йгIвуаз, йхчарныс дызхамдзаз адиссертациягьи нижьра атахъхатI. ТIакIв анцIы ауи йхчара атахъхаз йдиссертация гьакIвмызтI – йпсадгьыл акIвын.

«Ауи апсыуаква уагIахъата тшауацIырхра йтахъын – ргвбайара гIархчата ркъральыгIва йаздырхIауа. Сара сыхъаз Мушни патриотизм цIабыргы зпсы йалаз дгIвычIвгIвысын», – лхIвитI ауи.

Август а 14 Апсны апны айсра анджвыквыл, Согъвым аурамква атанкква ангIарбжьал Мушни – «йсчпуш ачIвыйа?» – хIва днамкIгIамкIуата АцхIа къапщы апны йапхъахауата агъачва йырпшIагылыз дрылалтI.

«Ахъаз пстхIва хъызшва»

Асквш 1992 август а 24 Хварцкиа Мушни Гвымста ахъыхчара мажа даунашвачпагIвта ддыргылитI, ага айсра ъачIвагIа йымамызтынгьи йазалхта ауи дазыбжьамызтынгьи. Йалныс ауыпI ауи дызгIалырхыз апсыуа уагIа шщахъымчIвалуаш йгьи йшайгIайуаш багъьата йъазхъайцIуз акIвхарныс. Ажва гьалам, йгIарымпхьадзауата йгьгIанымхатI ауи йхъацIара, йбагъьара, Абашта ахчара йара йшиборчу тшъазидыруаз.

Айсра апхъалагьи ауи йахщчва йрайхIвуан: «ХIан дшврыхIазыр дшымчIвыуаш, дшашIымпхьадзуш, йылдырргIатI хIара дзачIвызлакIгьи хIпсадгьыл хIхчарныс хIцара шатахъу».

Мушни йынбжьагIв аргваныз Кобахиа Батал йгIачважваракI апны йгIайгвалашвахуан айбащраква рагIан ауи дшымгвжвайуаз: «Октябрь акIвпI ауи анынша – аштабгьи атрыпара пунктгьи ъаныргIалыз Эшера аресторан апны йапхъахауата аквырджьква р-«сушка» йапхъахауата йгIахIхъапссгIалта абомбаква ангIахIыквнапса. АуагIа гвжвайыгIва гIарылалын йалагIваласуа йалагатI. Ауаъа – «АпхIвыс дхвыпI!» – хIва бжьыкI гIагатI. Саргьи сгIаджвылцIтI. Сгвы йгьамуазтI сгIаджвылцIырныс, ауаса спсы гIархIан сгIаджвылцIтI. Спшызтын – алгIва апны Балаева Нина дызбитI. Мушнигьи дгIайитI – тынчта, ахъаз пстхIвазшва дызлу. Абарауи йтынчра, йчвырхъатыпща багъьа анызба сгвжвайрагьи схъыцIтI, сшабгаз тшщаквскIыхтI. Ауи йхIаль йалкIгIаран. РахIа йанаквыргъвгъварахарыз, уыжвжвы зымгIва хIщхуштI акIвымкIва уанымгвыгъахуашызгьи ауи йыншауа дщаквкIыта йылайкIуан».

Афронт апны зны ажурналистква драчважвауата Мушни йхIватI айсра абашта айсрата йшалыз: «ХIара йхIызгIайтI аконфедерация йалу Лагъь КIавкIаз ауагIахъаква – хIара рахIа йхIаргвану хIайщчва, зщалагьи згвылагьи зхIальлагьи хIара йхIапшу. Ажва гьалам, хIызлапшымгьи аъапI – хIара заман ауыра хIакъвган, ауаса агвы амч ауаса майрата йгьыдзуам. Саргьи багъьата йыздыритI: заъара чвгьата хIдырбцIлакIгьи ауи амч рыцIа-рыцIа йгIацIсуаштI, хIща гIашIыхуштI, азаджв азаджв рыцIа аргваныты дыгIдыруаштI».

«ХIгIащаквхуштI йгьи рыцIа хIагъьта хIщапIы хIгIаквгылхуаштI»

Асквш 1992 октябрь агIан Мушни майор чын гIайыртын Апсны Республика айсра унашвахъцIарта хъада дащтийыгIвта Очамчыра-Ткъварчал нархарала дыргатI, датшата йухIвушызтан, Мараташварта фронт дтыцIын марагIайырта фронт дцатI.

«Данырщуашыз апхъала пщымшкIла асквш 1992 декабрь а 2 агIан Мушни МарагIайырта фронт даунашвачпагIвта ддыргылтI, ауаса ауи аунашва гIайадзарныс дгьахамдзатI ауи аъатагьи йгьйымдыртI – йаргьи мачIыгIвпI ауи здыруа», – лхIвитI Милованова Наталья.

Мушни йхъатала танк, БМП, БТР-та хвба агIвижватI. Ауи дрылан Очамчыра район апны Кочара кыт ангIадырхвитхуаз. Хварцкиа Мушни асквш 1992 декабрь мыз агIан апхъала йнаскIьауата Лашкиндар кыт апны йанайсуаз аграната йгIашIышвтыз айха тшыт дащытI.

Мушни Хумса йпа йцIыхъвахауата дызлаз айбащра ъакIвшуз апны уахьчIва чвахъабага син гылапI. Апсны ателебара апны дгIачважвауата Кобахия Батал йшихIвазла, афыр данырщы Апсны Республика йапхъахуз йапрезидентхушыз афронт аунашвачпагIв хъада Ардзынба Владислав ауи датша зджьарагьи дрымгауата Лыхнашта атшшара апны дыцIарцIарныс ажва гIайгтI. Ауаъа акIвпI йаргьи Мушни йчIвылахъв ъайауыз.

Хварцкиа йщра ауи дыздыруаз, айгIайри ахъахвитри дрынкъвгагIвыта йпшуаз щардагIвы ртара йтнарцытI, ауаса заджвгьи йнапIква гьнаймыркъвытI. ЙайхIатагьи йхIхIвапIта, дзачIвызлакIгьи айгIайра, амамыр, азахвара, ахъахвитра йрыздзышуаз Хварцкиа Мушни йгвалаква дырхъйарныс йырборчта йырпхьадзатI.

«Сара кьангьашткъвым гьазгIазгуам хIшайгIайуаш. Датша уыспI айгIайрата йупхьадзуш. Агвы амч ъахъахьхаз акIвма момкIва йгIахIгвыквылыз заджвы йчва дъатахIхыз акIвма? Ауи ужвыгьи уазхъвыцра атахъыпI… Шеварднадзе йчпаз хвы аквсцIара гьстахъым, ауи йара ауасагьи йубитI. Ауаса ауи хIара хIаднакIылтI, хIабанаркIытI. ХIара хIдатшата – рыцIа хIагъьта, рыцIа хIхIальальта, рыцIа хъацIара хIылата, хIгвква рыцIа йцкьата хIгIащаквхуштI» – Хварцкиа Мушни айсра корреспондентква драчважвауата зны йхIваз арат ажваква йабашталагIвчва щардагIв ргвы гIащтIырхтI, уыжвгIандзарагьи йгIащтIырхитI.

Асквш 1993 агIан Хварцкиа Мушни дщхьата Апсны Афыр хьзы йыхьырцIатI. АйгIайра амщтахь афыр йыйачIва Апсны апрезидент Ардзынба Владислав йхъатала ауи йаби жвасквша йыртаз йпи йриттI.

Йабаду йыхьыз йхъа аладухауа уахьчIва йынкъвигитI ауи йпа йпа Мушни, ауи йхвбахауа акласс дапхьитI, йагъьу апхьагIвчва дрыуапI. Мушни йпа йпхIа Милана пщысквша ахIа дгьыртам, ауи лабаду хъацIарата йынкъвигузи йымгIангIвычIвгIвысызи анылдыруаш азаман лпыраркIвапI.

ЙгIарысабапу алитература:

  • Апсыуа биография ажвар