Апсыуа агIымстачва йгIарылцIыз акорнет Лакербай Константин Йапхъахуз адуней айсра агIан дчкIвыныркIвата агъа йхы дагатI, ауаса ауи йайсыгIв борч шйырхъйуз, хъацIарата йгIайырбуз, кърарта йынкъвигуз локI фыркI дигIвызата дырчпатI.

Капба Арифа

Лакербай Константин Шахан йпа а-Черкес полк апрапорщик Лакрба (Лакербай) Шахан (Йосиф) ХIасана йпа дипан, йаба йаща Лакрба (Лакербай) Мырзакъангьи Апсны апны йбергьльыз дгIвычIвгIвысын, адгьыл щарда змаз байакI йакIвын. Мырзакъан йайщчвагьи йыцта Дурыпщ апны кьльисагьи апхьартагьи йыргылтI.

Лакербай Константин асквш 1891 январь а 8 Лыхны кыт апны дйытI. Ауи апсыуа цIасквала йнардзата дырбжьатI. Апсадгьыл азцIабыргра, ахIбачва пIатIу рыквцIара, апхIвысква хвы рзыбара йща йалата дгIадзынгылтI. ЙахIчваз рткъвым ахъачваква зымгIва рапшта ауыгьи йпхыцIахушыз пасата йлырххьан: ар апны къвырльыкъвхара.

Лакербай Константин Воронеж йтагылаз ахI Ду Михаил Павел йпа йкадет корпус апны дапхьатI, ауи амщтахь Елизаветоград апны атшчва ручилища днарахвтI. Лакербай аучилища апны рыцIа йагъьыз ачкIвынчва дрылапхьадзан, асквш 1913 агIан ауи дангIалгагьи корнет чын гIайыртын адрагунква йжвицхуз р-Тверь полк дрыларцIатI.

Айсра рахIа йъамчыз апны

Акорнет Лакербай йылахь йанын Йапхъахуз адуней айсра айбащраква рпны КIавкIаз атшчва рдивизия йалаз а-Черкес полк йаланакIуаз «апсыуа тшыгIвшвкI» унашва рхъицIарныс. Адивизия «дикая» – хIва (урышв ажвапI, «аунагIва апны йрымгIзаз, абна йгIалцIыз» гIаныцIитI) йапхьун, йаргьи ауи ахьыз рыквшвауата йаъан.

Абар ауат айсчва рыхъаз агIвгIвы Толстой Лев йпа, аурышв журналист Толстой Илья йгIвуаз: «Аполкква атшква йрыквчIвата йагIвсуан, азакI азакI ацкIыс йпшдзан, акъала абзазагIвчва зымгIвагьи рынцIра йрымбасыз ауи асурат джьащахъва рымагIальаматдзата рылаква акврымхуа йапшуан. Сара ауагIа жвпIара тшрыланасырган ауат ауи «псы зхъаз аркъан» лахIварата йгIарыланацIауа сырхъвыхуан. Са йдийыз ауат рлактаква сырпшуанта джьащара ду шгIарныпщуаз збун; ауат тшырзымкIуата йгIаршIышвтуаз абыжьква срыздзыргIвуанта йсызгIашIыхаз ахъамабзира слымхIа йгIатанакIыта йгIаснахIвуаз ажваква згIун: аратгьи хIара йхIырпI, урышвпI, ауат хIара йхIыцта хIагъачва къарула йранкъвакъвырныс йашIпссгIитI – йа ауат йрайгIайра, йа дара рхъа щтIарцIара ахъазла. Ауат хвитта йгIайыз, апсабара йгIарнатыз рпшдзарала ухъызхуа, уызшIызтуа рхъа хIврапшдзапI… Ауат рхъахв шырдыруа йаквшахIатта рхъаква щтIыхпI. Заджвгьи йгьйылшушым ауат гIахъижварныс – йнапIква кIылйымшIшIауата, хвыртагьи гIарнымылуата».

«Апсыуа тшыгIвшвкI» апсыуаква йгIарылцIыз айсчва жвагIвпхьадзара алан. Лакербай Константин йзаъаз Анчабадзе

Бата йзыйгIвыз асальамшвъа апны адивизия айсчваквакI рыхьызква гIашIипхьадзитI: Акиртава Ардашин, Чирикбай Миха, Дзидзава Калистрат, Ермолов Михаил, Лакоба Василий, Инал-ипа Качубей, КIвакIваскIьыр Дич, Маргания Константин, Тания Ниф, Арнаут Семен, Анчабадзе Миша, Цышба Паку, Абыхвба Мамед, КапIба ЧIычI, Агрба КIвакIвын датшагьи.

Йара ауи асальамшва апны акорнет Лакербай йгIвитI: «Сара сгвыргъьитI, насыпра дутагьи йызбитI айсра ду анакIвшауа йсжьылу ауагIа унашва ъархъсцIауа, ауат руыс шагъьхуш съазынхауа. ЙсцIабыргдзата йуасхIвпI: апсыуаква срыцта уыс ансхауа йгьи санайсуа сара лахъвгIахъасракIгьи схъа сгьазхъвыцуам, сыззхъвыцуа атшчва шIаква (апсыуаква) ракIвпI – ауат рыуа заджвгьи дшымхвхуш, дшгIанымхуш агьиква. Са сылахь сазыразпI йсцрийу ауагIа срылата хIара хIпсадгьыл Россия ъасхчауа, хIара апсыуаква афырква рапш ртшхъвара хIымата айбащра апны хIхъа ъащтIахIцIуш, хIырхъмаштылуазтын антахьгьыт рапшта апаштахI йразыра ъахIыквшвуш. Ауатква зымгIва рымщтахь рборч шдырхъйаз тшазырдырхуата апсыуаква рпсадгьыл хъацIара рылата йталхуаштI, рылаква хътIыта рабачви рабадучви йырпшуа, апсыуаква ъагIадымрыпхащаз, йызларайгвгъуз апшта йъагIацIцIыз, ртшхъвара рымата йрызтлапIу Апсны йъагIайхыз ахъазла ауат рразыра йазпшуа».

Аба йымщтахь апа

ЙшырхIвауала, «апсыуа тшыгIвшвкI» азызкIыз акорнет Лакербай йаба – Шахан Хусейн йпа йакIвпI. Ауи йхъатала Апсны апны айсра йпшцIалра зтахъыз чкIвынчвата 150-гIвы гIайауын ауат дрыцта ар дрылалтI.

«Асквш 1915 январь агIан Лакербай Шахан йчымазагIвра йгIалцIла йпсы апш йбуз апсыуаква заманкIла дрылцIра атахъхатI, – йгIвитI ауагIа дырра рылазгуз гIвычIвгIвыста йаъаз Мачавариани Константин. – Ауи йапсыуаква друнашвачпагIвта апсыуакI дшдыргылуаш нкъвицауамцара йгIайыдахIвтI, йаргьи аба йтарала Тверь адрагунква рполк дгIатырган а-Черкес полк дгIардтI ауи йпа Лакербай Константин Шахан йпа, атшчва рполкква йрылаз афицар шIа».

Ауи апшта «апсыуа тшыгIвшвкI» унашва рхъцIара акорнет Лакербай йаба «йтынхата» йгIайыквшватI. УацIыхъван Лакербай агъа йхы гIайыквшвата данщха ауи йаба Шахан йгвы гьизыщаквымкIхуазтI – йпа йыдзра йара йкъванчагIата йпхьадзунта.

«Апсны афырква квырмыш рзысчпитI»

Ауаса акорнет Лакербай «йхъа йхчарныс» йгвы адзакIьагьи йгьтамызтI – ауи агъачва айгьдзара гьрызйымамызтI, йаргьи зджьара йгIанымхауата хъацIара гIайырбун. Ага ауаса йаъазтынгьи, ауи йара йхъатачIв гIатгараква рунашва йсальамшвъаква рпны зынзаджвыкIгьи йгьйымхIватI, йыцайсквуз атшыгIвшвкI ракIвызтын – ауат рхъацIари рфырри данрыквчважвуз закIы гьагIвйымщтуазтI.

Ауи апшта, Анчабадзе Бата йзыйыгIвта зунашва хIхIвахьаз асальамшвъа апны ауи дйыхIвитI «апсыуа тшыгIвшвкI» рхабарква апсыуаква зымгIва йшдйырдыруаш – ауат 45-гIвы рахIа йнамдзауата 300-гIв йнадзуз австрия айсчва ргIагвыквсра шашIаркIызгьи, агъачва йырпшIагылата датша зджьакIы зынла йъатхъушыз дара мшкIи уахъыкIи штшыркIызгьи. Ауи йаццауата ауат йгIаламхушта йхъауымцIуз алакшараква рпынгьи йгIащаквхун.

«ХIара хIтшыгIвшвкI рахIа йъашварагIвараз хIырщтийтI йгьи зынла йгIахIархIвтI ауаъа хIаджьаль хIауырныс хIшцауа, – йгIвитI Лакербай. – Агъа йахьыла 600-гIв йнадзуз пщротакI атопквагьи апулеметквагьи рымата йгылан; хIара гIвверстакIла хIнаскIьан ужвы йъагIадзазгьи йара ауаъа хIгыларкIвапI. Ауи алакшара упсы ухъызцауа суратта сыла йыцIапI: тшырымдырхуа йайсуан. Хы гьнамхъузтI, абджьарта йаъаз зымгIвала йъахысуаз абыжьква закIы гьудмыргIахуазтI. Аунашваква йыззынарху йгьырзынамдзузтI. Ауаса хIара кърар хIымата хIхачIвы хIырхъйатI, фырта хIгIацIцIтI. Аполк хIъагIайхыз хIбзата хIгIанхушта заджвгьи йгьхъайымцIузтI. ЗымгIвагьи джьуар рыквырцIумцара ба гIахIархIвуан. Йхвкваз зымгIва гIащаквгылхтI, йауа ухIварыквын ахвыртаква ауи апшта йгьшварагIварамызтI. Хвырта зквшваз атшква ркIвдырква рыквырхтI. Йхвыз… ачеркесква, ащъагIвчва гIалыгIган хIчIвква хIрызгIайхтI. Аполк хIангIайх аунашвачпагIв чIахI ду хIзичпатI – йхъылпа йхъихын араса йхIватI: «Апсны афырква квырмыш рзысчпитI. Швара апсыуаква рыртшхъвара шврыбагъьа гьакIвымта хIызлашвайгвгъуз ацкIыс рыцIагьи швымчыта швгIацIцIтI».

Акорнет Лакербай «апсыуа тшыгIвшвкI» йрылаз айсчва швабыж драйгвыгIвуан, йаргьи йанакIвызлакIгьи йгIаликIгIун ауат зымгIва шизацапшу, заджвгьи шалыйымхуа. ЙалкIгIата ауи дызхъгвыргIвуз айбащраква йрылармыжьуата ар рыщтахьла йгIанырыжьуаз айсчва ргвы шкIадымрыхIушыз акIвын.

«Спсы ъадзату, – йгIвитI Константин Шахан йпа, – апсыуакIгьи йуыс анбаргвхара дгьнызыжьуашым. Ауи закIыта. ЙгIвбахауата, са ауат срыхIвитI арыла сальамшвъа рыцIа щардала йшгIарыгIвуаш, шваргьи – хIара йхIыуу – сгвы швабгъитI зща швщу ауагIа ъашвхъаштылыз ахъаз. Ауат араъа рпсадгьыл йакъвгапI, рбзазаща хьантапI… КIвымжвы, къапталь, чвамгIа, къамчы агьиква рзыгIашвщти. Ауатква йдыргвыргъьуштI. Ркъаругьи рыцIагьи йалахIуштI Апсны ауат йшрызхъвыцуа рбарыквын».

Акорнет уйыдзхъагылата уанайсуа

Акорнет Лакербай йара йчпуз дукI дгьаламчважвузтI, ауаса фырра злу агIвычIвгIвысква руыс шцалауа апшта, ауи йхабарква датша зджьакIы йырхIвун. ЧIахI зму аунашвачпагIв Хъада асквш 1915 октябрь а 1 йгIацIищтыз 790 зномерыз аунашва араса гIанахIвитI: «Датша алакшартакI апны акорнет Лакербай йалапсу ачеркесква рвзвод йыцта угIазцымхушыз атопкви ашвокькви рымца дацIата йнапIгьи хвыта агъа йтшрыбагъьартаква дыркIылсын гъарта афицаркI, датшагьи айсгIвыта 25-гIв, афорпост ртелефон гIайкIытI, гIвынгIважвагIв раъара къамала йырщытI. Схъа ду йызбауа КIавкIаз йауу айсчва хъацIарата йгIадырбаз ахабар сунашва йацIу КIавкIаз ри КIавкIаз айсра адкIылари рырхъвква йрасхIвитI».

Ссамссадза йаъаз – зуыртлагьи йдуумыз йгьи йцIыгъмыгъыз – Лакербай Константин Шахан йпа йквпшырала уызчвшвуш фырта уыла дгьгIацIамылуазтI. «Згвыла йпельуану йквпшырала дгьуарбам, уарбачырызшва, йпынцIагьи ауи йаквыргIапста йхъвахъвадза даъапI», – йгIвуан ауи йыхъазла бзита дыздыруаз Басария Симон. Йара акорнет йхъа ахъаз дъапсыуу, аурышв ры апынгьи дъафицару йхъа шаладухауа йгIвуан.

Зчынла рыцIа йайцIбаз айсчва акорнет йашIамсуа ддыртшхъвун, ауи йыдзхъагылата йайсырнысгьи насыпра дута йырпхьадзун. «Зчынла рыцIа йайцIбаз айсчва рквта акорнет азхъацIара ду йыман, – йгIвитI Басария Симон Лакербай Константин йгIайыквчважвауа абзагIвра апны. – Ауи данрыцыз айсчва швара рымдыруата гвышхварагьи рылата алакшара йпшцIалуан. Аполк апны акорнет йыцта айсра йпшцIалуа агъа йхы дамщуата рхIвун».

Уыла йуызгIацIамыжьуаш ахъацIара напIы йазаситI

Акорнет Лакербай алакшартаква рпны швара зымдыруа айсгIвыта акIвымкIва кърар ду нкъвызгауа гIвычIвгIвыстагьи тшгIайырбун. Ауи йыхъазла уынбжьагIв йшварагIвару аъаща далата дгIаныужьырныс, заджвы уыла шгIапшуа гъарта ддуыркIырныс, йхвхаз уицымхърагIарныс амаль змам уысын. Зны ауи йыгIвза дъаузыгIашIымгушыз дшгIашIигаз ахабар йазхъауымцIушта йаъапI, ауаса ауи шахIат щардагIв йырхIвахтI.

Ауи анынша Лакербай йунашва йацIаз айсчва атироль хысчва йанрыцайсуаз акIвпI. Атирольква, йгIвитI Мачавариани, багъьата тшыркIуан, ауи апш хысра мчылагьи йгIарпшIагылын – ашвыгIвгвып йрылаз айсчва гIатхъахра атахъхатI.

ЙангIатхъахуаз акорнет Лакербай гвы айттI аучилища апны дызцапхьуз йынбжьагIв акорнет Асенков чвгьата дшгIархвыз йаргьи агъа дызтачIваз андакь чIвырхъа 100 ахIа дачвыхъарамкIва дшкIахIаз. Лакербай Константин йгIайгвынгIвуан ауи уйыщтамцарквын йа Асенков йща шйыцIцIуаш, йа агъачва дшырщуаш. Ауысква ауаса йанца акорнет днамкIгIамкIуата уызквыдз йауашыз щаквыргылра найахвитI – йыншалакIгьи йыгIвза дйызгIацапахырныс.

«Абар Лакербай йтшы агьабаква къамчыла дрысуамца парала абна дгIалшвттI, дызквчIваз акъабырдыйа тшы рыцIа-рыцIа йрыласуамцара райша атирольква рандакьква рахьыла йырхаутI, – йгIвитI ауи агIаншара ахъазла аурышв гIвгIвы йгьи ажурналист Брешко-Брешковский Николай. – АтшыгIв ауи йапшу йчпащаква збауа австрия айсчва апхъапхъа кIара гьгIаргвынгIвуам, уадыргIвана ауи йайхсуа йалагитI, ауаса дара йгьгIарыдамхIвтI, Лакербай йызшан. Акорнет хвырта зну йыжвгIва йарыгъзуа йщтIу Асенков йыдзхъа атшы жыкъ-хIва йгIашIайрыситI. Асенков пхатшакI йакIвын, цпудкI аъара йчакьуашын, Лакербай хвыц ауи дгьйызщтIымхуашызтI. Абараъа австрия айсчва рылаква рхъапахь йгIаквзырчIвадзушыз ншитI: Лакербай йкъамчыла йкъабардыйа тшы апахь щапIква дрыдсылуамцара йщтIайжьитI. Атшы ангIагылхуа гIвыджь аквпI. Лакербай йтшы даквцIкъьитI, йкъамчы йкъьитIта тынчдза йчIвква рахьыла дгIаджвыквылхитI.

Франц-Иосиф йхъа злайырдууаз ар айсчва йырбаз ауи аъара йгьырзыджьамщузтIта йшйыщтахысуашызгьи рхъаштылхтI. Ауи ныжьхта, атирольква рыуа заджвы андакь тшгIатирыхIвитIта Лакербайи ауи уыла йуызгIацIамыжьуаш йхъацIари напIы дырзасуа далагитI – дыззасуа йара дшйагъугьи тшазыйымдырхуа».

Ауи йапшу агIаншараква йщардан акорнет. Ауысква бзита йахъвдаквищтуан ауи пшыхвра данцузгьи – Константин Шахан йпа намыца бызшва ъайдыруаз швабыж йгIайыхъвун.

Айсра апны йгIатгараква рыхъаз Лакербай артшхъвага хIаракIква гIайквнадыргатI, ауат йрылапI Йшиху, ГIазаб зхътысыз АйгIайра анкъвгагIвы Георгий (4 анадзара), Йшиху Анна (2 анадзара агьатаква ацта), Йшиху Станислав (2 анадзара агьатаква ацта), Йшиху Анна (3 анадзара агьатаква ацта) датшагьи аорденкви угIалызкIгIауа агвплацIакви. Йапхъахуз ахорденкI ауи а-Черкес полк данрылаз Галиция фронт апны йгIайырттI, йцIыхъвахуз – адрагунква рполк дрылата Герман фронт апны данайсуаз.

Акорнет Лакербай дшщхаз

Басария Симон ари апш гIаншарагьи даквшахIатхатI. Асквш 1916 агIапын акорнет Лакербай дхвыта Армавир дгIайтI. Басария ауи агIан ЙхIаракIу апычIв училища апны дапхьун. Лакербай апсыуа чкIвын йхъацIараква рунашва йгIахьан. Ауат ауаъа йабадыртI. Лакербай йхвырта йшитахъыз апш ласыта йъамйыхуаз йгвы акъвнарпуан. АгIылахIва дбзихандзыкIьа йчхIан ауи, Басария йшйыгIвуаз апшта, «йцри дивизия айсра йапщылу ргIапсараква рыцагIвишарныс» дрызцахтI.

Айсра ъакIвшуз дацапахырныс йызнамрадзахуаз акорнет Лакербай Галиция йаланакIуа Чертовец кыт апны пшыхвра даъата агъа йхы гIайыквшватI. Ауи асквш 1916 июнь а 15 атшын сквш 26 дыртата дщхатI. Афыр йпсхъа бзи йбуз Апсны йгIаргхтI.

ЗхъацIара ахабар йпсадгьыл апны бзита йырдыруаз айсра афыр йшуагIахъаз дырчIвыуан.

Абар ауат аджьабара мшква Мачавариани Константин дшгIарыквчважвауа: «Акорнет Лакербай даныцIарцIуз йыншуз зымгIва гьузыхIвушым. ЙалкIгIата угвы пыртшуата йаъан Коция (Коция – Лакербай рпны йызлайыпхьуз хьзыпI – аредакция ррытаразга) кIкIала дзырчази ауи лъахIыльчви. Ауат ргвтшпква йрысуан, рлактаква чвыржвжвун, рхъабраква кIыдыржвжвун. Апсы дызтаз агIасы тшакIвдыршауа ба архIвуан, хъала йасуан.

Гудаута утыцIта Лыхныдза пщверстакI рыурала тшацIырхватI анышвынтара йцуз ауагIа, ауат фырта йырбуз акорнет Лакербай йпсра згвы йыцIамлыз заджвгьи дгьрыламызтI. ЙзаманыгIвата йдуней йхIваджьтI ауи».

Акорнет Лакербай йцри кыт Лыхны апны дыцIарцIатI. Ари адгьыл ауи бзи йбун арат рапш ажвагьи азихIватI: «Айсра амщтахь хIара хIгIанымхузтын гвалата йхIымугьи хIызлашвыхIвауагьи закIыпI – апсыуаква швыуа дасузлакIгьи Апсни швайщчви рыхъаз сабапта йшвылшауа зымгIва швха».

ЙгIахIрысабапыз агIвыраква:

* Мачавариани Константин йстатйа «Айсра йаладзыз акорнет Лакербай К.Ш. йхъмаштылгата»

* Басария Симон йбзагIвра «Лакербай К.Ш.»