АтурыхдырыгIв йгьи архъвыхыгIв Къабартай (ХIапI) ГIаднан гIарып бызшвала йгIвыз акнига «АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» АмарагIайырта Аргваны ахьыла йхъысыз хIабашталагIвчва ртынхаква йырмагIынхаз йгIаквчважвитI.

Амичба Амра

Сирия апны экземпляр 500 йнадзауата йгIацIцIыз акнига «АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» зыжвлала йапсыуата йапшым агIамтаква рагIан АмарагIайырта Аргваны акъральква рпны йбзазауата закIы змагIынхаз ауысхагIвчва жвагIвпхьадзара йгIарыквчважвитI. Акнига згIвыз Къабартай (ХIапI) ГIаднан дтурыхдырыгIвпI, авиация къвырльыкъв зымхахуа дагенерал-лейтенантпI, йаргьи КIавкIаз йтыцIыз амхIаджьырква дыртынхапI.

АгIвыра дута йгаз хьыз щарда алашватI, йрыбагъьитI ауи.

«Ахьызква ауи аъара йщардапIта – йгIашIупхьадзауа уалагарквын ууыс баргвхуштI, ауат ачеркес султIанква, Осман империя рыгIамтаква йгIаршIарышвта уахьчIвамшдза йгIацIанакIуа азаман ауацIа йбзазаз гIвычIвгIвыспI. АзджьакI Осман империя агIан султIан уалагата министрдза ъанатIата йыркIуан, щардагIвыпI ауи амщтахь йынхаз аминистрква, ар аунашвачпагIвчва, агенералква, апашаква, агIвгIвчва, атурыхдырыгIвчва, ауысагIвчва, ажурналистква, асуратгIвгIвчва, адраматургква, аинтеллигенция, ачIвыла, атенгьыз, ахIауа рхъвква рпны къвырльыкъв зхаз айсчва. Ауат райхIарагIв рыхъазла книга кIьыда угIвы йауаштI. Сшхъвыцуала, ауат рыуа дзачIвызлакIгьи апсуаква рхъа зладухуш, зыхьыз абанпаракI абанпаракI йрархIвхуамцара йынкъвырга йауаш уагIапI», – гIарайхIвтI атурыхдырыгIв АААК ахабарргарта портал анхагIвчва.

Йщардам ахабар кIьыдаква

Акнига апны урынйитI зыжвлала йапсыуу апхIвысква – асултIанква, аминистрква, ар унашвачпагIвчва, аосман пашаква ранчви рпхIвысчви.

«АжвапIта, Осман империя апаша Абдул-ХIамид II (асквшква 1876-1909 рагIан Осман империя йцIыхъвахауата зымч дута унашва ахъызцIуз – аредакция ррытаразга) йпхIвысчваквакI апсыуан, азаджв йлыхьзын Назыкь Ада. Ауи дапсыуа паштыхIпхIан, лаба апаштыхIпа Цанаба Арзкъан бей, лан – апаштыхIпхIа Асмаа КIвальадж ракIвын. Ауи асквш 1863 йгIашIарышвта лара данпсы асквш 1895 апрель а 11-дза асултIан дипхIвысын. Абдул-ХIамид ауи йахща СултIан Джьамильа лыпшцIа апны даниба длайлахIан дгIайгтI. Ауи анынша Константинополь (ужвы – Астомбыль – аредакция ррытаразга) апаштIыхI квчIварта аникIуашыз агIан акIвпI. Хвысквша анцIы ауат рпхIазаджвыкI СултIан Алавиа драутI. АпхIвыспачкIвын быжьсквша ахIа дыртамкIва амцаблыра даладзтI, ауи апхаста асултIан йгвы хвырта цIолата йгIалахатI», – акнига йаншвалыз ахабаркI гIахIайхIвтI агIвгIвы.

Акнига Сирия апны йаъаз апсуа кытзаджвыкI Аль-Момсийи ауи абзазагIвчви рхабаргьи гIанахIвитI. АтурхыдырыгIв йшихIвазла, къабардыйа тгIачвакIи туркмен тгIачваквакIи ракIвмызтын ауаъа йтаз зымгIва апсыуан.

«Апсуа кыт Голан хIагIараква рпны агIарыпква йыркIуаз адгьыл апны йаныргIалын. Асквш 1878 агIан Осман империя агIарбараква зну ашвъа 1 номерта йамата Щаквыргылра алапI, ауи Кунейтра (Сирия агIвадахь-мараташвартала йаъу, заджвгьи зтахым, ООН аунашва йацIу акъала – аредакция ррытаразга) аргванква рпны черкес кытта 10 шгIаншаз гIанахIвитI (ауи азаман агIан АмарагIайырта Аргваны апны адыгьаквагьи апсуаквагьи «черкес»-хIва йрыпхьун – аредакция ррытаразга). Швгватра азынасырхара стахъыпI Осман империя асквш агIарбараква ршвъа Аль-Мосийа кыт гIанзыршата йтабзазуз апсуаква 67-гIвы йнадзауата шану, ауат йрыуата 36-гIв хъачван, 31-гIв пхIвысын, апсуа тгIачваква рпхьадзара 17 йнадзун. Асквш 1958 агIан ЗАГС ашвъаква йшгIархIвауала Аль-Гассания кыт апны (асквш 1956 агIан Голан хIагIараква рпны йаныргIалыз ачеркес кытквакI, Аль-Момсийагьи рылата, рыхьызква рпсахтI, Аль-Момсийа гIарып ткъвымкI ахьыз йгIахъырхын Аль-Гассания-хIва ахьырцIатI – аредакция ррытаразга) апсыуата 335-гIв бзазун. Ауи гьпхьадзара хвыцым, йара акIвпIта, ауи агIан йгIадришIыцыз асабиква ашвъа йананрымцIуз щардадзан. Асквш 1935 агIан йыргIвыз датша швъакI апны арат апхьадзараква хIрынйитI: Бакр-Ага йгьи ХIваджьа Сулейман-Ага захIбу тгIачва 50», – апхьадзараква гIайырбитI Къабартай ГIаднан.

АгIаншаракви агIвычIвгIвыс кIьыдакви

Акнига йаншвалыз аматериал агIвгIвы абиблиотекаква, анаука-рхъвыхырта квтаква рпны ашвъаква дрылапшуа, дгIазквчважвуш ауагIа дрынйауамцара сквшышвбжакI ауацIа йазикIкIуан.

«ЙалкIгIата сгватра ззынасырхуз апхъазаман йгIацIцIыз агIвыраква ракIвын – ауат йъасауаз йсхвгIун, акъральыгIва библиотекаква, анаука-рхъвыхырта квтаква рпны – йалкIгIата Дамаск йаъу, швъа зкьпхьадзара, гIвыра жвпIа 2300 райхIа ъазкIкIу Атурых швъаква р-Квта апны. Скнига йалапI осман заман ашвъаква, асултIанква рунашваква йгIархъыху асуратква – ауат Атурых швъаква р-Квта, ажвлара йгьи ахъатачIв библиотекаква рпны йахъысхтI. Ахабарква гIарылсхуан телебарала агIатраква, апечать хабарргагаква, асквш 1918 амщтахь йгIацIцIуаз агазетква – аосманква йыргIвоуыз «Салнаме Османие» (перс бызшвала – «Ансисквша йгIацIцIуа аосманква ркнига» – аредакция ррытаразга), Дамаск апны йгIацIцIуа агазет «Аль-Мукътабас» (гIарып бызшвала – «Ацитатаква» («АгIвыра йа агIачважвара йгIалху ашIчIвара») – аредакция ррытаразга), Сирия акъральыгIва газет «Сирия газет». Схъатала Сирия йту апсуакви ачеркескви срынйауамцара йырхIваз щарда ансцIатI. Ауат зквшахIатхаз агIаншараква ражваквала йгIасхIвахуата агIвыра йаласцIатI», – йхIватI архъвыхыгIв.

«АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» книга дута йчпапI, напа 250 йнадзитI. Акнига дырбайитI апсуа уысхагIвчва бергьыльква рсуратква – ауат атурыхдырыгIв азаъачви агIвзачви, жвасквшапхьадзара дъанхаз Ачеркес гвчIагIвчпара фонд йгIайырттI.

Акнига зыхьыз атурых йгIалахаз гIвычIвгIвысипхьадза йзынарху статйа кIьыдата йаныпI.

«АстатйаквакI сатырквакI рахIа йгьнадзум, азджьакI напапхьадзара йнадзитI. АзджьакI рыцIа йауацIыхта сгIарыквчважвитI, азджьакI – рыцIа йайшыста. Ауи зпщылу йара агIвычIвгIвыс уыста йхази ауи йыхъазла хабарта йсзазкIкIызи ракIвпI», – йрытамамтI Къабартай ГIаднан.

Акнига гIазквчважвауа дрыуапI Египет апны бзита йырдыруа, зыжвлала йапсыуу атурыхдырыгIв МухIамад ибн Ийас аль-Ханафи.

«Ачеркес абазаква (сара ари атермин гIасрысабапитI, йауа ухIварыквын ачеркесква ртурых йазынарху архъвыхраква ъадзакIвсыршауа агIарып турыхдырыгIвчва апхъанчIви гIамтаква рпны йгIашIарышвта апсуакви абазакви КIавкIаз ачеркес уагIахъаква йрыларпхьадзауата санйалитI) йрыуазаджву ари агIвычIвгIвыс рахIа йбергьльу йынхараква йрыуапI «Асквшышвква ргIаншараква йгIадырбауа ахIврапшдзаква рпшдзара» зхьзу, Ибн Ийас йтурых-хIва йызпхьауа 11 кьтап дукI йнадзауа атурых энциклопедия; астрономия, афараонква рыгIамта, Египет апхъанчIви паштыхIква йырзынарху агIвыра «Египет аджьащахъвараква рфыгIвпшдзала уанпсыпнкъвгауа»; Египет атурых айшыста йгIазхIвауа «Атурых гIаншараква йузыгIахъыртIуа аналькъвыт-нальмас мхвква» йгьи адуней атурых айшыста йгIазырбауа «Аджьащахъваракви ауасаражври рпны ауагIахъаква рамдара». Атурых йазынарху йгIвыраква рыбызшва швабыж йбайапI. Ауи йапшым агIаншараква, агIвычIвгIвысква, абзазара йгIаликIгIаз адерсква йырзынархата ауыса гIальаматква йгIвуан. Асквш 1533 агIан Каир апны дпсытI, йара ауаъа дыцIарцIахтI», – йхIватI Къабартай ГIаднан.

АгIвыра ужвыгьи афыркI – агенерал Абаза Раафат Бакр асквш 1973 Октябрь тшгIархвитхра айсра (адуней атурыхгIвыра «АхIаквымхара ду амш айсра», «Асквш 1973 АгIарып-израиль айсра» – хIва йгIалахаз, асквш 1973 октябрь а 6 йгIашIарышвта а 23-дза йакIвшаз агIарып къральыгIваква радкIылари Израильи рапшIагылра – аредакция ррытаразга) агIан Израиль йырпшIагылаз Сирия ргIарып ры йапхъахуз атанк рота унашва ахъицIун.

«Йара ауи апшта ауи АцымшкI айсрагьи (асквш 1967 июнь а 5 йгIашIарышвта а 10-дза йакIвшаз агIарып къральыгIваква радкIылари Израильи райсра – аредакция ррытаразга) далан. Абаза Раафат Бакр Голан хIагIараква рпны Израиль йыркIыз акытква Васити Кафр-Нафахи рпны йгIадырчIваз адесант гвыпгьи унашва рхъицIун», – йхIватI Къабартай ГIаднан. 

Автор йтурых

Йара «АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» згIвыз, Сирия йтанагаз амхIаджьырква ртынхаква йрыуазаджвыта зырхъвыхра нхара апны гIатгара щарда йырзынадзаз Къабартай ГIаднангьи акнига афырква дрылашварныс йквнагун. УахьчIвала ауи «ачеркескви» антахьгьыт ауагIахъакви йгIарыквчважвауата гIвыра 60 раъара йымапI. Атурых ауи дхвыцыркIвата йаба рткъвым ахабари ачеркесква ргвбайара йгIалху ашIалахIваракви ангIайайхIв йымагIальаматхатI.

«Сара сабаду ХIапIргIа дрыуапI, уахьчIва ауат Къабард-Балкъар Республика акытквакI рпны йбзазитI, са стгIачва Къабардпщ ЧкIвын, ХIабци кыт йауапI. Ачеркесква Сирия алагъь угIалагата агIвадахьыла йапшым ашIыпIаква рпны тшандыргIалтI, ауат ркытква 40 айхIа йнадзитI, сара сабадучва рабачва Кунейтра апны йгIашIастI. Сабаду йпаспорт кIартI ахъыхта йсымапI – ауи асквш 1891 агIан Голан хIагIараква, Кунейтра апны дйытI. Голанква рпны 18 кыткI аъан, ауат йрыуан асквш 1967 айсра амщтахь Израиль абульдозерква йыквырхыз апсуа кыт Аль-Момсийагьи, сцри къала Кунейтрагьи, датшагьи агIарып йгьи атуркмен кытква. Сара асквш 1967 йгIашIарышвта Дамаск апны сбзазитI», – йхабар гIахIайхIвтI агIвгIвы.

КIавкIаз ауагIахъаква ййырдыруата архъвыхра нхараква дрылалныс ГIаднан йанхъатайкIы ддухата, йхIаракIу апхьартагьи дгIалгата ар апны къвырльыкъв анихуз акIвпI. Ауи азаман агIан ари анархарала агIвыраква ъанымыз йгIалцIла ауыс рыцIа-рыцIа йымагIальаматхун.

«Сирия апны Апсни апсуакви йгIарыквчважвауата книга йа йазалху гIацIщтра гьаъам ухIва ауаштI, Бенет Солы йгIвыта апрофессор Джеткар (Арютаа) Фадель йатайкIхыз «Щарда нызцIыз апсуаква» акIвмызтын. Сирия Айсра-ХIауа къаруква срылата афицарта къвырльыкъв ъадзасхаз асквш 35 руацIа гIальаматра злу хабар йгьи швъа щарда азскIкIытI. УахьчIва йъагIадзазгьи ауат срыдынхалитI», – йхIватI ауи.

«Апсуаква йзахву руыс» йгIаквчважвауа акнига

«АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» Къабартай ГIаднан апсуаква йгIарыквчважвауата йгIвыз йгIвбахауа книгапI. Йапхъахуз – «Ачеркес апсуаква – анцIрала» – асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра йгIаквчважвитI. Ауи асквш 1994 агIан экземпляр 1000 йнадзауата йгIацIцIтI, ауи агIан апсуаква йырзынархата информация ъамачIдзаз йгIалцIла агIвгIвы атираж шабгаз хвыдъа ауагIа йрылайшатI. АгIвыра ауи йахща Къабартай Амира лыхьыз ацIарышвта йгIацIищттI, йауа ухIварыквын йара ауи агIан ар дрыларкIвата, полковник чын йымата къвырльыкъв йхауаркIвун.

«Сара сыхьыз гIасмырбарныс йгIасыхIватI, йауа ухIварыквын ауи агIан аъащаква ауаса йаъан, ужвы акнигаква сыхьызла йгIацIсщт йауитI», – йрытамамтI Къабартай ГIаднан.

Ауи йгIаликIгIатI агIарыпква ъату аштаква рпны ауи «апсуаква йзахву руыс, айсра шакIвшаз, ар ауысхагIвчва йгIарыквчважвауата» йапхъахауата йгIацIцIыз йшкнигаз.

«Аквырджьква апсуаква йырпшIагылата йгIаларгаз айсра чвгьа сквш 30-кI рапхъала хIдиаспора апны апсуакви ачеркескви рыхъаз йуыс хъадахатI, ауи акIвпI саргьи ауи зсымагIальаматхаз, – йхIватI Къабартай ГIаднан. – Акнига ауи айсра ахабарква гIанызцIуз, апсуа айсчви аквырджь гъаркви ркIартIква гIатазцIуз ажурналкви агазеткви йгIарылсхыз асуратквагьи аласцIатI. Ауи акIвымкIвагьи Сирия йауата ауаъа йайсыз ачкIвынчва йхъырхыз асуратквагьи гIасрысабаптI».

АтурыхдырыгIв йара йзаъачвагьи Апсны ауагIа р-Абашта айсра йшалаз йхIватI, атгIачва рархив апны ауи агIан агазетква йгIартдырсаз, йахъырхыз ахабарква нкъвыргауаркIвитI.

«Сара схъапщыла апсуа ткъвым Арютаа дрыуапI. Айсра шгIалагабыргуаз ауи лтгIачва йрыуата лащахIба Арютаа Фариди лащайцIба Арютаа Риади айсра йпшцIалырныс йаквыркIтI. Ауат Сирия йауу датшагьи апсыуа, черкес щардагIв рыцта «Къабард батальон» йрылата йайсуан. Айсчва йрыуан Чычба Зиуар, Шаркас Гассан, Чычба Зауыр, Агрба Нидаль, Агрба Данни, Бжаныкъва Фадель, НыхIв Бассам датшагьи. Арютаа Фарид атопх йгIацрышвтыз гIайыквшватI, хIатлата дхвхан йкIвыршаз Ткъварчал ачымазагIвтара апны дпсытI. Айсра ъадзакIвшуз Апсны апны агIаншараква гIазырбуз агIарып хабарргагаквала шIыцрата йыншуз хIапшуан. Ужвы йъагIадзазгьи хIтгIачва акассетаква йрынхIцIаз ауат ахабарква нкъвыгIгауаркIвитI», – йхIватI ГIаднан.

ЙатаукI йауаш магIны зму анхараква

Къабартай ГIаднан кьангьаш гьазгIайгуам ауи йгIвыра шIыц «АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараква» гIарып бызшва йгIахъыхта апсышвала йатаукIырквын йапхьуш дшгIанайауаш.

«Акнига ауагIа йрымагIальаматхуштI, йауа ухIварыквын ауи Апсны атурых, ауагIахъа тшдырра апхъазаман йшщаквгылуаз, уахьчIва йызлащаквгылу, уачIвы йащатазлуш руысла рыцIа щарда удырырныс лшара гIаунатитI. Щарда мцIуата Апсны санцуз ауаъа бзазара йцахыз апсуа йгьи ачеркес репатриантква акнига аэкземплярквакI шсыцнасахвуаш гIасархIвын йызгатI, йзымагIальаматхаз согIата йрысттI», – йхIватI ауи.

Къабартай ГIаднан дгвыгъитI «АмарагIайырта Аргваны апны апсуаква ртурых йазынарху агIвыраква йгIарылху ашIчIвараквагьи» анахьанат йгIвыраквагьи уыста йыззынарху, атурыхдырыгIв йазикIкIыз ашвъакви ахабаркви магIныта йрыму хвы аквырцIауата датша бызшвалагьи йатаркIта йгIацIырщтуашта.