XVIII йгьи XIX асквшышвква анагIвысуаз азаман агIан Апсны унашва ахъызцIуз ахI Чачба Келешбей зынцIра шабгу зпсадгьыл ахъахвитра азабакIра йазыщтIазцIаз апсыуа политикква дрыуазаджвыпI.

Ардзынба Аста

Ауи ЙгIвыджьхуз Льиуан, Лакоба Нестор йгьи Ардзынба Владислав рыдзхъа ддыргылитI. Ауи даларымхIвауата йгьаъамызтI аурышв императоргьи атрыкв султIангьи – ауат рыуа заджвгьи ауи дара рахьыла ацIыхъвадза дгьырзыхъмыркIьтI. XVIII йгьи XIX асквшышвква анагIвысуаз агIан акъральыгIва знапIыцIаз Чачба (Шервашидзе) Келешбей йзаман йбзазуз акъральыгIва унашвахъцIагIвчва дгIарылкIкIгIауата даъан, йанакIвызлакIгьи йуагIахъа разыгIальаматра дазгылан, ауи йхчауата йкъраль зылаква акIынхалыз аимперия дуква дгIарыцIсуан.

Келешбей йгвала

АпаштахI ЙгIвыджьхуз Льиуан (зхъа йахвитыз Апсыуа паштыхIыгIва рпаштыхI – аредакция ррытаразга), апсыуа ахI Келешбей, совет власть анщаквгылуаз асквшква рагIан Апсны унашва ахъызцIуз Лакоба Нестор, Апсны Республика йапхъахуз рпрезидент Ардзынба Владислав… Арат аполитикква асквшышвква йакъвыргитI, ауаса йарагвалакI йаднакIылитI – ауат апщыгIвгьи нцIрата йрымаз Апсны ахъахвитра йазабакIуан.

ЙгIвыджьхуз Льиуан VIII асквшышв агIан зхъа йахвиту Апсыуа къральыгIва гIанйыршарныс йылшатI. Ахъахвитра йынхара бзазара шабгу мурадта йгIалигатI Келешбей. Апсны аквырджь меньшевикква рымч йгIацIидата йпсадгьыл апны ауагIа ркъральыгIвара рызгIацазырпахуашта йырбуз совет власть шщаквйыргылуашыз дазабакIуан Лакоба Нестор. Акъраль ауыжвгIанчIви турых апны йара ауи анархарала дымгIвайстI Ардзынба Владислав, ауи ауагIа рхвитнагIа йазгылта йырчвыдзыз ахъахвитра гIащаквдыргылхырныс ахъаз йзадкIылтI.

Йуырт дута, йхъабра амца йапшта, йлакта асаща хъацIара гIаныпщуата – араса акIвын Келешбей йквпшыра шгIадырбуз ауи дыздыруаз ауагIа. Ауат йгIалыркIгIун Апсны знапIыцIаз ахI йакъыль шцIараз, дшкъвышыз, йуыс найырдзарныс дшхIазырыз. Ауи акIвымкIвагьи йшпаурыз? XVIII-XIX асквшышвква анагIвысуаз гIвкъраль дукI – Осман йгьи Россия империяква – разыгIальаматраква ауи йпсадгьыл апны йапшIахтI. Ауысква ауаса йаъата уадгьыл апны уара ууагIа руыс узырцара ахъазла убашамашамкIва уаъазара атахъын.

АунашвахъцIара азгIайра

Апсны йрунашвачпагIвхушыз агIвычIвгIвыс йсабихъи йчкIвынхъи йрыуата хабарта йаъу гьщардам. Келешбей йсабихъа Трыквшта йштайгаз бергьльыпI. Ауаса ауи дхвыцта йтгIачва дрыцта ауаъа дагама (Келешбей йаба Чачба Манучар йайщчва Ширвани Зураби йыцта XVIII асквшышв аквтаква рагIан асултIан Апсны йтицатI), момкIва йара ауаъа дгIадрийма – ари ауысла азджьакIи азджьакIи йырхIвауа гьаквшвум. ЙшцалакIгьи, уахьчIвала йалыргата йыгIдыритI ауи Трыквшта апны дшапхьаз исльам дингьи дштагылыз.

ЧачбаргIа ртгIачва йрыуата зпсадгьыл йгIайхырныс зылшаз Келешбейи ауи йаба йаща Зураби ракIвпI. Ауат гIайхтI акIвын араъа акъраль апны амахъарыхъвара амакIра йалашватI. ЧачбаргIа ъадзанымыз ахIчва Дзапш-йпачва рткъвым тшдрымчтI. Зураб щарда днамкIгIамкIуата йаща йпа Дзапш-йпачва ртпхIа Мариам пхIвыста дгIаййрыгитIта, амахъарыхъвара аникIра ЧачбаргIа рунашвахъцIара гIащаквйыргылхитI.

Атрыквква ЧачбаргIа ртгIачва йырзырхаз зхъмаштылсыз Зураб, Дзапш-йпа рткъвым йшйыцыркIуашла йгвы анбагъьаха, асквш 1771 агIан Согъвым апны ауагIа гIащтIихитIта атрыквква акъала йтицитI. (XV асквшышв йгIашIарышвта атрыквква амшын КвайчIва апны рщапIы шдрыбагъьуш йащтан, ауи атшпы йчIваз акъалаква гIаркIуамца йнаскIьун. Севастополис (уыжвгIанчIви Согъвым) апны атрыквква йапхъахуз рырхъв асквш 1578 агIан йгIадырчIватI, асквш 1724 агIан ауат араъа Согъвым-къала ахьырцIан багъьата дыргылтI, ауи акIвпI Чачба Зураб йгIаршIигахыз – аредакция ррытаразга). Ауаса ласыла атрыквква акъала атарнапIыцIаркIхтI, Зурабгьи дахъырхын ауаъа йгIашIарышвта Апсны унашва ахъызцIуш ауи йаща йпа Келешбей йакIвта йщаквдыргылтI.

Абарауаса XVIII асквшышв й-80-хуз асквшква рагIан Чачба (Шервашидзе) Келешбей Апсны аунашвахъцIара дазгIайын жвасквшапхьадзара ауи знапIыцIу ахIта даъан.

Ар, афлот йгьи анхагIвчва – йхъаду ацIагылагIвчва

Аполитика уыснкъвгара даналагагIвацуз Келешбей йуысква гьмайрамызтI: апсыуа агIымстадучва ауи ймахъарыхъвара йадгылырныс йгьымгвжважвузтI. АунашвахъцIагIв шIа ауат дыршIацIгIауа тшгьыйымчпатI дрангIалырнысгьи ацIыхъва дгьтамгылтI. Ауи атарала Келешбей ауи азаман агIан апсыуа жвлара рыщата злащаквгылаз йхвиту адгьылрхарджьыгIвчва – анхагIвчва гIайыдикIылуа далагатI. Ауат рбзирала акIвпI ахI йымч злайрыбагъьаз, акъраль ауацIа атшыркIьыдара мурадквагьи злашIичIваз.

Ауи амщтахь Апсны рахI ар мчи айсра флоти гIанйыршитI. Ауи йапхъалагьи ауи йымщтахьгьи акъраль ауи аъара йымчыта абджьарла йадгалу къару гьрымамызтI. Ауи агIан йбзазуз ауагIа йгIалыркIгIун айсракI гIалагарквын Келешбей сахIатквакIла зкьы 25-гIв йнадзауа абджьарлагьи бзита йадгалу ар шизыгIаргылуаз. Ауи йыман атопквагьи атшчвагьи. Айсра кIьанджьата 600 Анапа угIалагата Батумдза ахI йадгьылква зтшпынчIвалаз амшын рхчун.

Келешбей аунашвахъцIара даназгIай йапхъахуз агIамта айсра йгьи аполитика уысква рпны Апсны зхъпшылра йацIаз Трыквшта рцхърагIара гIайрысабапуан. Ауат азазаъащаква анбзийыз ахI Согъвым апны топта 70 зквгылаз хъвыхI йчпан согIата асултIан ЙхыгIвхуз Селим йыйттI. Ауаса зхъа йахвиту Апсыуа къральыгIва гIаныршара ауи зынгьи йхъа йгьтымцIуазтI йгвалаква рпынгьи йанакIвызлакIгьи ауи йазынарху ахъвыцраква дрызгIайхлун.

Ахъахвитри аполитика накIылсгIакIылсракви

XIX асквшышв ахъаква рагIан Россия ГIвадахь КIавкIаз апны ащапIы рыцIа-рыцIа йарыбагъьауа йцатI. Асквш 1801 агIан МарагIайырта Грузия апны Картвел-Кахетия паштахIыгIва аъахымкIва йырчпатI. Аполитика уысква бзита йалызцуз Келешбей йгIайгвнымгIвуата дгьаъамызтI йаргвану ашта апны йалауымхIва йамуаш къару шIыц шгIаншаз, йаргьи Россия дшраргванхуш ацIыхъва дтагылитI. Ауаса ауи Россия дыркъральыгIвхарныс дгьымгвжважвузтI, аурышвква рцхърагIарала Трыквшта рхъпшылра дгIацIцIта йхъа дахвитхара йтахъын акIвмызтын.

Йджьаущушта ласыла ауи ймурадква хъйауа йалагатI. Асквш 1806 июль а 25 ххъвыхIкIи агIкIьанджьакIи йнадзуз атрыквква рфлот йымдзыргIвуаз Келешбей йтара дтадыргылра ртахъыта Апсны атшпы йгIадгылтI, ауаса араъа мчыта йгIарпшIагылуата йанырба йацапан йцахтI. Келешбей дахадзатI атрыквква ргIайра тшазирыхIазырныс – ауи апсыуаквагьи адыгьаквагьи злаз зкьыгIвпхьадзара йнадзуз ар Согъвым абагъьата адзхъа йгIайыргылтI.

Йбергьльу апсыуа турыхдырыгIв Дзидзариа Георгий йшгIаликIгIауала, «ари агIаншара амщтахь Келешбей фырта йыпхьауа йалагатI йаргьи йпIатIу щардала йщтIыцIтI».

Ауысква ауаса йанца Келешбей сквшыкI йара йтахъыз аполитика нкъвигун, Россиягьи дукI йгьгIатайымрышвхуазтI.

Келешбейи амегрел ахIчва ДадианиргIи

Тынчта йгьщаквымгылуазтI Келешбейи Апсны амарагIайыртала агвлачва Мегрелии Имеретии разазаъащаквагьи. ЗныкI Апсыуа къральыгIва йгIаланакIуаз арат адгьылква уадыргIвана тшдыркIьыдахын Осман империя амахъарыхъвара йацIашватI, даргьи XVIII асквшышв ацIыхъваква рагIан атрыквква рчIгIвынра йгIацIцIра ахъазла Россия ацхърагIара йазыпшгIауа йалагатI. Зхъауыс нкъвызцуз апсыуа ахI йыгвлачва дырзычвгьан, йызнымкIва радгьыл дталуан, йырквагьи Имеретия акъала хъада Кутаисидза йнадзун.

Мегрелия йаланакIуаз Ингур арма тшпы апны, адзыгIв атенгьыз йъалалуа адзхъа ауи Анаклия багъьата гIайнапIыцIайкIтI, асквш 1802 агIан Мегрелия унашва ахъызцIуз Дадиани Григорий тынхата дзайгвыгъуз йпахвыц Леван шсыта дикIытI. Дадиани Григорий дгIаквшвата данпсы (Мегрелия рунашвачпагIв йхъатачIв айъазагIв акатолик диннкъвгагIв Николай дшаквшахIатхузла, Григорий йара йпхIвыс Нина уау йылрыжвтI) России Апсни разазаъащаква швабыж йаквыргъвгъвахитI.

Йырщыз Мегрелия рахI йпа ауи азаман Келешбей йпны шсыта даъаркIван. Аурышв къральыгIва унашвахъцIагIвчва йаквдырхъауа Дадиани Леван дшгIадырхвитхуаш гIархIватI, апсыуа ахI ауи анйымуы айсра гIаларгатI. Асквш 1805 мартI агIан аурышв генерал Рыкгоф Келешбей Анаклия йчвикIтI. Айчважвара ауыраква рымщтахь апсыуа ахI ашсы абагъьатала дипсахтI, Левангьи Мегрелия аунашвачпагIв хьзы нкъвигауа далагатI.

Талейран сальамшвъала йабадырра

Аурышвкви атрыквкви рамакIыра дбжьадзырныс шауаш гIайгвынгIвуата Келешбей аурышвква гIайыквйымырсра ахIатырла Европа апны цIагылагIвчва дырзыпшгIун.

Ауи Наполеон йунашва йацIаз Франция дрангIалныс ащта дтагылитI. ШвъаквакI йшгIархIвауала, Апсны аунашвахъцIагIв Франция агIвымакъраль уысквала рминистр, зыхьыз газ Талейран сальамшвъала дйабадыруан. Ауаса уахьчIвала ауат асальамшвъаква рыуа закIгьи гьгIанымхатI.

Агвыцкьара ауысла агвбжараква

Асквш 1806 агIан аурышвкви атрыквкви рбжьара йызкьазууыз айсра джвыквылтI, ауи ъакIвшуз аштаква йрыланакIтI амшын КвайчIва йатшпну КIавкIаз адгьылква. Россия акъральыгIва унашвачпагIвчва Апсны рахI дара рахьыла дгIахъыркъьалра ргвыгъата Келешбей йыдгылтI йалата атрыквква Поти багъьата гIаршIдырцырныс ауысла. Ауаса ауи лдзгIара ду йызгIазгуаш айсра далалра шитахъым йхIватI.

АхI атрыквква рахьыла дахъуата йзырхIвауа йалагатI, ауи Россия рахьыла йгвы шцкьула кьангьашра гIаргуа йцатI.

«Келеш-бек чвалагIвацапI аурышвква дрыгIвзата штшгIайырбауа», – йгIвуан ауи йыхъазла апсыуа ахI зыла мгъыта дыцIаз йшйылщузлагьи КIавкIаз апны йайсуаз Россия рыр унашва ахъызцуз аграф Гудович ауи дипшIазыргылныс йащтаз агенерал Рыкгоф.

Ласыла йара Гудовичгьи Келешбей дйыркъванчауа далагитI, ауи йхIваз арат ажваква атурых йгIалахатI, апхьагаквагьи йырнылтI: «…<Уара> атрыквква хIъарыцайсуа апны угьгIахIцхърагIум, сгвы шгIвауалагьи хIнапIы ушыцIумца атрыквква уырзынхитI».

Асквшышв амадза

Ауыс заджвгьи дшазымпшуаз апш йалгатI: асквш 1808 май а 2 атшын апсыуа ахI Чачба Келешбей Согъвым апны йуысхарта дшыгIвназ зджьакI йгвыквсын дырщытI.

Ауи амщтахь Апсны амшын атшпы амазкIуаз агIвкъралькI йрайсыртахатI. Апхъапхъа Апсны шабгу драхIхатI Осман империя зцIагылаз Келешбей йпахIба Асланбей. Ауаса щарда йнамихуата аурышвква рыр Согъвым ангIаркIы амегрел ахIчва ДадианиргIа йрымхIвыз, Келешбей ЛейбаргIа рткъвым йауаз пхIвыс нхагIвыкI лпны йауыз, ауи йгIалцIлагьи ахIра зквнагамыз йпа Сафарбей ахIыта дырчпатI.

Келешбей дызщыз ракIвпIта – ауат руысла амакIыраква жвасквшапхьадзара йгьашIамстI. Сквшы гIвышвкI раъара ауи йщра атрыквква йырнапIылата, дызщызгьи йара йпа Асланбей йакIвта йдрыбагъьун.

УыжвгIанчIви турыхдырыгIвчва Келешбей дапырызхныс рыцIа зфайда алаз КIавкIаз апны Россия рыр аунашвачпагIвчви амегрел ахIчва ДадианиргIи ракIвта йрыдырцIитI. Ауи зхIвауа апсыуа турыхдырыгIв Лакоба Станислав йгIацицIахитIта – Келешбей дапырызхныс зтахъкваз ауи аъара йщардагIвынта – ауи дызщыз атрыквква ракIвымтагьи, аурышвква ракIвымтагьи йурыбагъьушта йгьаъам, йхIвитI.

Келешбей нцIрата йымаз ахвитра дазабакIуан йаргьи Апсны апны зазыгIальаматраква апшIахыз агIвкъралькI дызгIарыцIсуан.

Асквш 1808 август а 12 Сафарбей аурышв император Йапхъахуз Александр Апсны Россия рнапIы йыцIаркIырныс дахIвауата швъа йзигIвитI. Ауи ахIвара гIайпхьадзауата, асквш 1810 февраль а 17 Йапхъахуз Александр швъа кIьыдала Георгий (Сафарбей ауи агIан православ дин найахвын йыхьыз Георгийта йчпахтI – аредакция ррытаразга) «Россия империя йахчауа апсыуаква рышта унашва ахъызцIарныс тынхата йызквшвауа дахIыта» щаквйыргылтI. Апсны Россия империя йалалтI.