СынчIва сквшы 105 цIитI йбергьльу апхьахьа-бызшвадырыгIв, алитературадырыгIв, апсуа литература цIбацIбара ащатащтIацIагIв, Гулиа йыхьыз зхъхIвалгIу АкъральыгIва ахча согIа гIазквнадыргаз афилология наукаква рдоктор Бгъажвба ХухутI дгIадрийищтара.

КапIба Арифа

Зыхьыз дута йгаз апсуа бызшвадырыгIв Бгъажвба ХухутI асквш 1914 октябрь а 15 Очамчыра район (ауи агIан – Кодор уезд – аредакция ррытаразга) йаланакIуа Гвып кыт йауаз, абжьыуа Апсны (МарагIайырта Апсны – аредакция ррытаразга) апны щардагIвы йырдыруаз Бгъажвба Салумани (Соломон) КапIба Матии ртгIачва апны дйытI. Йджьащахъву ачIвыйа – Салуман йырщыз йащахIба йща анихах амщтахь ауагIа фыр ашва йзаларцIатI. Ауи ашвагьи йара ахабарыжвгьи уахьчIва йъагIадзазгьи ауагIа йрыларкIвапI.

АуагIа рфыр Бгъажвба Салуман

Ауи асквшышвква анагIвысуаз агIан згьагьара пшдзадзу Ткъварчал кыт, рыцIа тамамта йухIвушызтын – ащхъаква рщапIы йаныргIалу Ачампазра шIыпIа апны йыншатI. Ауаъа йыхыгIвпачва Йакъвып, Кьаскьынджь, Салуман йыцта БгъажвбаргIа рткъвым йауаз Йадгьы дбзазун. АуагIа ари атгIачва ауи аъара пIатIу рыквырцIунта акыт рахI Ачба Щмафнадзара ацныхчылра йгIалихын Йадгьи ауи йпачвакви лачвгьала дгIарпшуа далагатI. ЙалкIгIата – зхъахв здыруаз, швара згвы йтамыз, заджвы йпахьгьи – ахI йакIвызтынгьи – зхъа назмыркъвуаз айщчваква рахIба Йакъвып.

Ауаса Йакъвып дцIайищтарагьи ахI йпа Ачба Астамыр гIвзата дйыман. АгIвыджьгьи хIагIата, йкъваданта чкIвынчва пшдзан: йацыта атшква йрыквчIвата йъацалакIгьи зымгIва рылаква ауат йыркIынхалуан. Ауаса зны анбжьагIвчва аймына гIарызбжьашватI.

Абар ауи йгIвыра «Бгъажвба ХухутI» апны дшгIаквчважвауа алитературадырыгIв КапIба Руслан: «Зны Астамыри Йакъвыпи йацыта йырдыруаз зджьакIы Самырзакъан (ужвы Гал къала – аредакция ррытаразга) сасра йрызцатI. Ауи азаман агIан ауи йапшыз замангаща – мшквакIла азаъачва, агIвзачва, йырдырквауа рпны сасра цара – апсуаква рпны йцIасын. ЙангIайхуаз анбжьагIвчва мгIвахъвыцIын Аршба Дырвег (Дыржвагь) йтдзы апахь йтшыжвцIтI. Апшвыма асасчва йшаквнагауа апш дырпылтI, йырчатI, йдирыжвын хъвлапны рымгIва йыквылхтI. Аалдзга дзыгIв йатшпну нартыхв ъалаз архъагъвгъварала йшцуз гвашвкI йадгылын йгIашIастI. Йакъвып апхъа дгылан, Астамыр ауи йыщтахьла дцун. Йакъвып атарашв йтIра йтахъыта тшанынайыркъв Астамыр лахъвгIахъасракIла йтабанчы гIатихтI (ажва гьалам – ауи пасата йгвы йтайкIхьан), Йакъвып йхъащтахь йадйыргылын гIван дтахыстI. ПельуанкI йгIвызаз ахъацIа ду ажвакI йхIварныс дахамдзауата акIвдыр дгIатышвтын йтIныс йтахъыз агвашв апахь дкIашватI».

Ачвгьара аниха амщтахь Ачба Астамыр ЧIлоу йбзазуз йзаъакI йпны тшыкъайчIвахтI. Бгъажвба Йакъвып йхъвади Аалыдзга дзыгIв атшпква рпны мызкIы айхIа йаназыпшгIа амщтахь йкIыдхIвалаз йтшы адзхъа бгъьыла йхъгIвата, йбгIауа йалагахьата йгIараухтI. Ари агIаншара чвгьа Йакъвып йайщчва Кьаскьынджьи Салумани ртдзы нырыжьныс йазаднацалтI. ЗаманкI анагIвс амщтахь Салуман йхы Ачба Астамыр йхьыдзатI: Салуман йаща йща йхахтI. Ауи агIан ауи сквш 21 ракIвын дызтаз. Зынла алагIваласра гIащтIыцIтI – ахI йпа дызщныс зхъа йаквызцIаз агIвычIвгIвыс йхIаквым рхара атахъын. Салуман зныкIдза абна дылан.

Ауаса ауагIа нхагIвчва рыхъазла ауи азахвара щаквзыргылыз дфырын. Абар ауагIа йаларцIаз ашва апны ауи йзырхIвауа:

Щымта ауи йаща дырщытI,
Щыбжьан ауи йща йхахтI абгата,
ХъацIара злу Бгъажвба Салуман.
Ауи йтищтыз ахы
Зынгьи ацIла дгькIыннамцIарызтI
АнхагIвчва рпа цIабырг!
АбакIра йазычпу агъа мчы
ЙымгIва дгьыквйымщтрызтI
АнхагIвчва рпа цIабырг!
АуагIа рыхъаз ащахахра ткIьийын:
Аща йща рыквшватI ахIчва йырквнагата.

БгъажвбаргIи АчбаргIи йгIарызбжьалыз ащахахра ауаъа йнанаркIыта йымчхатI йаргьи ауи аъара нашхыйагIва щарда йыршвхIаусыгIвахан – йара уыжвгьи Салуман йтынху Бгъажвба ХухутI йпа Бгъажвба Олег (йбергьльу апсуа археолог, атурыхдырыгIв, акIавкIаздырыгIв – аредакция ррытаразга) ауи гIайгвалашварнысгьи даквчважварнысгьи бзи йгьибум. Олег ХухутI йпа йшихIвауала, ауи йабаду заман ауыра абнаква, ащхъаква рпны дбзазатI, уацIыхъван Сбыр дтырган агIсквша ауаъа йгатI. Ауи амщтахь Салуман, ага дадымрыхвитуазтынгьи, йпны дгIайхын Гвып кыт апны тшанйыргIалтI. Ауаъа ауи апаштахI Николай II ахIвара швъа йзыйыгIвтI Апсны апны дбзазарныс дшайрыхвитуашызла. Ауи асальамшвъа уыжвгIандзарагьи БгъажвбаргIа ртгIачва чвахъабагата йынкъвыргитI.

Абарауаса йджвыквылтI ХухутI йаба ймамыр бзазара. УадыргIванагьи, Гвып дтата йсабиква анйыгIзузгьи Салуман АчбаргIа рщахахра дазпшуата йанакIвызлакIгьи дгватшнын.

«Сара йыздырхитI, хIаба йгIахIайхIвлун агIсквша дыртата йаба (Салуман) йанакIвызлакIгьи, архъа данчвагъвузгьи аунагIва уысквакI анихузгьи, йыцынкъвигалуз Берлин-Германия кIьарахва шизигалуз», – йгIайгвалашвахитI Бгъажвба.

Йцрийу атыдзкви «йналькъвытнальмасу» акъали

Гвып апны Салуман КапIбаргIа ртпхIа Матиа пхIвыста дгIайгтI. Ауат хыгIвпачва раутI. АхIба дхвыцта дпсытI, ауахьауат йрыхьзын ХухутI йгьи Хакибей. ХухутI быжьсквша ахIа дыртамкIва раба дпсытI. Матиа лсабиква лымата лабаргIа ркыт Арасадзыхь дцахтI. Ауаъа ХухутI дъарщтиуаш запшапхьарту азцIгIарата йгIагылтI: йшгIацIцIызла Гвып апхьартадза ансимшы щапIыла хвкилометркI уцара атахъын. Абарауаса ХухутI Очамчыра йанхща Татиа лпны дагатI.

АчкIвын швабыж бзита дапхьун, йаргьи апхьарта апны дызднагалыз арыпхьагIвчва Ешба Фоми Маан Дмитрийи руыс бзидздзата йырдыруан. Зынзамыза ауи йцриква, йан гIайгвалашвун, ауаса йара йшихIвахуазла, йанхща Татиа зджьара йгIанымхауата дйызбзийын.

Ауи йгIайгвалашвахуан: «ХухутI, сымарачкIвын, – араса угвы днадзауа пшката дгIасачважвалун сара санхща Татиа. – Апхьари агвшIыгъьри гьазангIалуам, ауи ууырдыр, йаргьи Арасадзыхьдза араъа йбжьу чва гьахъам, йанутахъхара хIкIылкъьапI», – схълырпшшалун ауи хIпны шгIасгвалашваз гвы аналтрыз».

Очамчыра апхьарта амщтахь ХухутI йзаъачва адырраква йрызгIашыкъыз ачкIвын апхьара Согъвым ащхъагIв апхьарта дырщтийырныс йаквыркIтI. Йаргьи йанща КапIба Хваней дйыцта йынцIра апны йапхъахауата Согъвымла дджвыквылтI, ауыгьи – гъбала. Ауи амшынла амдара ачкIвын йгвы апны алагIваласракI гIанарыцIстI, йара ауи апш лахIвара днанауахвтI ауи «налькъвытнальмас»-хIва зхьицIаз акъала аквпшыра аниба.

Анщагьи ахщапагьи апхьарта адиректор Дзидзариа Кондрат йрайгватI. АщхъагIв апхьарта апны Бгъажвба ХухутI йызпхьуз зымгIвала зынла бзита тшгIайырбатI – акыт йгIатыцIыз ацIайква йырчвыбаргвызлуз урышв бызшвагьи рылата.

«Урышв бызшвали литературали йазрыпхьуз Данкевич В.П. йпны «хвба» гIаугырныс щарда йахвын, йауа ухIварыквын ауи агIарбагаква анйыргылуаз зджьара йгIанымхауата дпскIьахун», – йгIвитI КапIба Руслан. Араъа зынла йхIхIвапIта, ауи йпа Бгъажвба Олеггьи апхьарта апны урышв бызшвали литературали дазрыпхьаз йара ауи Данкевич йакIвпI.

Апхьарта дангIалга амщтахь Бгъажвба ХухутI Москва апедагогика институт аистория-философия факультет дыцIалтI, асквш 1937 агIан ауи дгIалган литературадыррала бзагIвра йгьи статйа щарда зыгIвхьаз длитератор шIата Апсны дхъынхIвыхтI.

Апсуа ъачIвагIагIвчва зрыхIазыруаз апхьахьа

ХухутI Соломон йпа Согъвым дангIайх ауаъа аъащаква зджьара йгIанымхауата йаквыргъвгъван. Ауи апсуа интеллигенция аныквырчIвакьуаз, ажвлара уыснкъвгагIвчва щардагIв аныркIуаз, чвгьарала рыщта анынкъвырцуз сквшын. Асквш 1941 агIан дчкIвынта Согъвым апны фатар йазыпшгIуз ХухутI данапхьуз щардала йгIайцхърагIаз Чанба Самсон йфатар аордер гIайырттI – йара Самсон ауи асахIат арепрессия далашвахьан. Бгъажвба ауи афатар гIайахвныс гьйымуытI – йнапа йгьизаквнамыргатI Чанба йымщтахь йымцырахаз афатар дталырныс, ауаса йгIайыквдырпшыз Апсны агIвгIвчва радкIылара асекретарь йъанатIа дадымгылырныс шварагIваран. Йаргьи ауаъа нхара дцатI. ЙхIвара атахъыпI Бгъажвба ХухутI Совет Союз агIвгIвчва радкIыларагьи дшалаз, ауи йаквшахIатхауата Горький Максим йхъатала мачвы зцIайцIаз ашвъа йыман.

Асквш 1942 агIан апхьахьа шIа Апсны абызшва, литература, история ринститут нхара далагатI, абызшвадырра дапщылан, дазгIашыкъдзата апсуа бызшва ацIолараква ййырдыруан. Ауи акIвымкIвагьи литературала ацIбацIбара статйаква йгIвуан.

ТшытракI анцIы ауи Апсны аинститут апны абызшви алитератури рхъвшара даунашвачпагIвхатI, асквш 1943 йгIашIарышвта асквш 1953-дза наука нхарала адиректор дитарагылыгIвын, асквш 1953 йгIашIарышвта асквш 1966-дза аинститут унашва ахъицIун. Апсуа фгIвы зхъыхIуз закIгьи уанадымрхвитуаз, ауагIахъа йгIарылцIуа ъачIвагIагIвчва рыхIазыррагьи антарщахIуз ауи азаман агIан ХухутI Соломон йпи ауи йтарагылыгIв Хонелиа Акибейи йрылшуз зымгIва рчпатI йгврыхваз апхьахьа шIаква апхьара Совет Союз апны йагъьыз йхIаракIу апхьартаква йырщтира, аспирантураква йрыцIарыжьра ахъазла. Ауи агIан йзайгвыгъата йадрыпхьаз астудентква уахьчIва апсуа наука йалашарбагахатI.

«Бгъажвба ХухутI Апсны аинститут дадиректорта данынхуз ауи йкъаруквагьи йылшараквагьи йдырраквагьи ззынархаз унашва зхъицIуз аинститут йыззыгIандыршаз амурад хIаракIы йаквыргIапста йшаъазлушыз акIвын. Апартия Апсныла аобком ауи адиректор йъанатIа данахъырх апхьахьа сквш 52 дыртан, йзаманыгIван. ХухутI къванчагIата йыцIырбаз йгIвыра «Апсуа бызшва абзыб диалект» акIвпI. Анаука йачвыхъараз ауагIа ауи акнига йшырбалакI йдырджьун, йампхьаз ауи йапшIадыргылуан, йызгIвыз ауагIа драйжьата йзырхIвунта йыжвырцIун», – йгIвитI КапIба Руслан.

Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут. Асурат апны армала угIалагата йчIвапI: Зыхвба Сергей, Акаба Лили, йпщыгIвхауа – Куправа Арвелод, ауи йымщтахь Дзидзариа Георгий, Щакърыл Константин, Хонелиа Акибей, Шервашидзе Лео; йгылапI СалакIая Шота, Миквабиа, йпщыгIвхауа – Сагариа Баджгур, ауи йымщтахь Чанба Рома, Марганиа Лена, Агрба Тина, Хрушкова, Дарсалиа Вова, Чкадуа Лидия, Цнариа Владимир, Конджариа Валентина, Бгъажвба ХухутI, агъьмала адзакIьадза – Шамба Георгий
Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут. Асурат апны армала угIалагата йчIвапI: Зыхвба Сергей, Акаба Лили, йпщыгIвхауа – Куправа Арвелод, ауи йымщтахь Дзидзариа Георгий, Щакърыл Константин, Хонелиа Акибей, Шервашидзе Лео; йгылапI СалакIая Шота, Миквабиа, йпщыгIвхауа – Сагариа Баджгур, ауи йымщтахь Чанба Рома, Марганиа Лена, Агрба Тина, Хрушкова, Дарсалиа Вова, Чкадуа Лидия, Цнариа Владимир, Конджариа Валентина, Бгъажвба ХухутI, агъьмала адзакIьадза – Шамба Георгий
© «Абаза-ТВ» ашвъахчарта
Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут, асквшква 1972-1973. Конджариа Валя, Чкадуа Лидия, йхIымдыруа заджвы, Начкебиа Светлана, Голландия йауу алингвист, Аршба Нелли, Бгъажвба ХухутI, йхIымдыруа заджвы, Шакирбай Георгий, Голландия йауу алингвист
Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут, асквшква 1972-1973. Конджариа Валя, Чкадуа Лидия, йхIымдыруа заджвы, Начкебиа Светлана, Голландия йауу алингвист, Аршба Нелли, Бгъажвба ХухутI, йхIымдыруа заджвы, Шакирбай Георгий, Голландия йауу алингвист
© «Абаза-ТВ» ашвъахчарта
АбНИИ агвып; йчIвапI (армала угIалагата): Зухба Сергей, Шамба-Акаба Лили, Куправа Арвелод, Дзидзариа Георгий (аквта апны), Щакърыл Константин, Хонелиа Акибей, Шервашидзе Лео, йхIымдыруа заджвы; йгылапI (армала угIалагата): СалакIая Шота, Миквабия Алексей Михаил йпа, йхIымдыруа заджвы, Сагария Баджгвыр, Чанба Роман, Маргания Елена, Хрушкова Людмила (археолог), Дарсалиа Владимир, Чкадуа Лидия, Цвинария Владимир, Конджариа Валентина, Бгажба Хвахвыт, йхIымдыруа заджвы, Шамба Георгий; Согъвым, асквш 1974
АбНИИ агвып; йчIвапI (армала угIалагата): Зухба Сергей, Шамба-Акаба Лили, Куправа Арвелод, Дзидзариа Георгий (аквта апны), Щакърыл Константин, Хонелиа Акибей, Шервашидзе Лео, йхIымдыруа заджвы; йгылапI (армала угIалагата): СалакIая Шота, Миквабия Алексей Михаил йпа, йхIымдыруа заджвы, Сагария Баджгвыр, Чанба Роман, Маргания Елена, Хрушкова Людмила (археолог), Дарсалиа Владимир, Чкадуа Лидия, Цвинария Владимир, Конджариа Валентина, Бгажба Хвахвыт, йхIымдыруа заджвы, Шамба Георгий; Согъвым, асквш 1974
© Щакърыл йтгIачва ршвъаква йгIарылхпI
Бгъажвба ХухутI дызцынхаквауи йари
Бгъажвба ХухутI дызцынхаквауи йари
© abigi.org
 Бгажба ХвыхвытI, Дзидзариа Георгий, Трапщ Михаил – доктор диссертация ъайхчаз йахъмаштылгата йырхъырхыз асурат, Согъвым, асквш 1958 май а 15
Бгажба ХвыхвытI, Дзидзариа Георгий, Трапщ Михаил – доктор диссертация ъайхчаз йахъмаштылгата йырхъырхыз асурат, Согъвым, асквш 1958 май а 15
© abigi.org

Йапхъахуз алитература цIбацIбагIв

Бгъажвба ХухутI магIын дудздза зму йынхарапI «УыжвгIанчIви апсуа литература ахъазла бзагIвра айшыс». Апхьахьа ймонография апны апсуа литература йалаз щардагIвы рбзазари рыршIыйари дгIарыквчважватI – Гулиа ДырмытI, Когониа Иуа, Лакрба Миха, ЩынкIвба Баграт датшагьи. Ауи йгIалцIла Бгъажвба ХухутI Апсны апны алитература цIбацIбара ажанр ащата щтIайцIата йырпхьадзитI.

Агвацчпа литература йахъазымкIва Бгъажвба ауагIа ршIалахIварагьи йырхъвыхтI, абызшвадырри лингвистики рпны йаъаз абаргвыраква дрыдынхалтI. Бгъажвба ХухутI «Урышв-апсуа ажвар», «Апсуа литература атурых ахъазла абзагIвраква», «Апсуа бызшва аграмматика. Фонетики морфологии», «Апсуа литература атурых» датшагьи анаука ауыс щатата йазалуа нхара щарда ргIаныршара далан.

ХухутI Соломон йпа апсуа бызшвала апхьагаквагьи апсуа литературала ахрестоматияквагьи лыйхуан.

«Апсуа бызшва абзыб диалект абыжьквали ажвагIаныршащали алексикали алкIгIараква» йырзынархаз йдоктор диссертация Бгъажвба асквш 1969 агIан йхчатI.

«Апхьахьаква йырхIальу ахъылапсарагьи йылан»

Бгъажвба ХухутI дипхIвысын йбергьльу апсуа къральыгIва уыснкъвгагIв Чочуа Андрей йпхIа Татьяна. Йхъапщыла дботаникын, анаукаква дыркандидатын, Ботаника цIлауатра апны дынхун.

ХухутI Соломон йпи лари рпа Бгъажвба Олег дрыгIзун. Ауи анхIхIварагьи Олег айхIара йан лани лаби рпны даъазлун. ЧочуаргIа ртдзы апны ауи йанща йпхIа Чочуа Жаннагьи дрыгIзун.

«ХIаба ткIьикI йакIвын, зынгьи йнапIы гIащтIихта дгьгIасымстI – йажвагIваца сызхъун, – йгIайгвалашвахитI Бгъажвба Олег. – Ауи дшабгаз анаука далан, йгьагьара заджвгьи дгьйымбузтI. Апхьахьаква йырхIальу ахъылапсарагьи йылан. Зны [Асквш ШIыц] мзагIв цIла йхвгIарныс сгIайыргвыгъан йшихвгIуш йхъаштылхлун. ХIара-хIара йхIхвгIан атдзы апны йхIыргылтI. ДгIайхта арымдзатIатIа дантачIва йыдзхъа ацIла гылатагьи йхIырбандзыкIьа гвы гьайымттI».

Бгъажвба ХухутI апхьахьаква райззараква дрылазларныс йаргьи щардазджьара дцалун, Апсны апынгьи зыхьыз хъара йгуз асасчва йрайгвалун: афранцуз гIвгIвы Жид Андре, ангьльыз гIвгIвы Пристли Джон Бойнтон, аурышв уысагIв Каменский Василий датшагьи агIвычIвгIвыс бергьыльква.

ХухутI Соломон йпа асквш 2000 декабрь а 23 сквш 86-та днайуата йдуней йхIваджьтI. Апсуа бызшви литератури ззырдыруа зымгIва рыхъазла ауи йыхьыз магIын ду амапI. Ауи йкнигаква, йстатйаква, йбзагIвраква рпны апсуа бызшви литератури йырзынарху азцIгIара щарда рджьауап джьащахъваква уызгIауаштI, ауи йынхараква ауыжвгIанчIви филологкви алитературадырыгIвчви рыхъазла хрестоматияпI.