Июль а 22 сквшы 66 йхъыцIитI йбергьльу абаза хирург Татаршвауа МухIарби. АААК ахабарргарта портал ари агIвычIвгIвыс джьащахъва йбзазари йынхари йгIарыквчважвауа абзагIвра аднагалтI.

Айсан Людмила

Татаршвауа МухIарби ХIаджьбакьыр йпа – ахирург ъаза, апрофессор, амедицина наукаква рдоктор, Россия Федерация апынгьи Къарча-Черкес апынгьи гIатгара зму айъазагIв – асквш 1953 июль а 22 Псыжв кыт (апхъала – Дарыкъвакт – аредакция ррытаразга) апны анхагIвчва ртгIачва апны дйытI.

Атдзахьыз джьащахъва

ТатаршвауаргIа йрыуата ауи акыт апны хвабанпаракI бзазахьатI. АтгIачва рхабарква йшгIархIвауала ауат рапхъанчIвикI «Татаршвауа»-хIва йыпхьауа йзалагаз ари акIвпI. ЙшцIасу апшта, унагIва йалалыз ачкIвын атацанадылрадза йзаъачва ахIбачва тшдйырба йгьамуазтIта йыгIвзакI йпны дчIван. Атдзахьыз зпны йгIаджвыквлыз дъачIваз атгIачва къвнакъта йрымаз татарквакI ракIвпI. «Ататарква рпны йсасыз» – ари акIвпI адыгьа бызшвала «татаршвауа» йгIаныцIуа. Ашвъаква рпны атгIачва зымгIва урышвла «Татаршао»-хIва йаныпI, МухIарби йшвъа ангIаргIвуаз йгIващан «Татаршаов»-хIва данырцIатI, йаргьи ауи йпсахырныс ацIыхъва дгьтамгылтI.

Ауи йаба Татаршвауа ХIаджьбакьыр агвла кытква рпынгьи зыхьыз гуз драхвырхIагIвын, мышхъвлагIандзакI аколхоз апны дынхун, дгIвычIвгIвыс хIальальта, пха йыквта йыхьыз рхIвун. Йан Сакьинат ТIыгвргIа дыртпхIапI, Къвайдан кыт дауапI. Ауи хвгIвысабичва гIалритI, МухIарби зымгIва драйцIбан, дымкIчIвын, щарда кIылицун.

Багъьата йлихызи абзазара йапсахызи

Апхьарта апны МухIарби бзита дапхьун: ахIисап, физика, химия бзи йбун, ауаса урышв бызшва йчвыбаргвын. Ауи дукI йгьайымрыхьуазтI, абызшва ауи апш магIны амата йгьйымбузтI, йхъаду – ахIисап баргвква йзычпун. Апхьарта дангIалгузгьи багъьата йлиххьан айсра ъачIвагIа шйауашыз, ауи заман ауыра йгвалата дгIабзазатI. Йанща ТIыгв Назир дафицарын, Совет Союз ашIыпIа щарда рпны къвырльыкъв йхатI – йаргьи ауи дйапшхара йтахъын. МухIарби йхъазума – дыздыруаз зымгIва хъацIара злаз, йкъваданыз, йпшдзаз ауи ахъацIа фырта рыла дыцIан. Тшпсщара дангIайрыз йахща бачIвбара длызцун. Ауи йхъахв шидыруаз, кърарта йынкъвигуз, йара штшикIуаз збуз МухIарби йыхъаз уызгIвымсхыз дшвапхан.

«Сшафицархуш акIвымкIва схъа закIы гьтамызтI, ауи акIвымкIва датша ъачIвагIакIгьи сыла йгьгIацIамылуазтI», – йгIайгвалашвахитI МухIарби.

Йанщагьи ауи йгвапхунта йыцикIуан. Ауаса абзазара датшата тшацанарпатI: ачкIвын медицина комиссия дгьызкIылымстI.

Айсра училища данзыцIамыл МухIарби акытмлыкврхIара институт дгIалгата йаба дйыцта аколхоз апны дынхарныс дазхъвыцуа далагатI. «Са йызгIахьан хIаба аколхозква рынхара апны ахъцараква анщардаз, йанымлаз агIан йкытлагIвчва щардагIв гIайхчата. Саргьи сшгвыгъуз кыт млыкврхIара ъачIвагIакI сауырквын схъагьи стгIачвагьи сзыкIуашта акIвын», – йхIвитI МухIарби.

Йара, йухIвушызтын, МухIарби йтгIачва апны зымгIва швабыжта йацIагылан, йацацхърагIун. ЗгIариква зымгIва йхIаракIу апхьартаква рпны йапхьуз ани аби ауи рчвхIатлан, ауи йгIалцIла ахIбачва аинститут йангIалгарыз айцIбачва апхьарныс йырцхърагIун.

«Ауысква аквыргъвгъвата ласыта апхьара»

Ауаса акыт млыкврхIара нархаралагьи дгьымцатI МухIарби. ЙцIыхъвахауата ауи йъачIвагIа гIалхра апны зажва зхIваз йахщахIба Надя лакIвпI. Ауи агIан Надя Ставрополь апны лапхьара далгун. Ауи лаща дйылабжьатI Ставрополь амедицина институт дзыцIалуазтын дапшырныс. ДапшытI… Йгвы йшпацIал ачкIвын айрыш архъвыхраква зымгIва «хвбала» йкIыта урышв бызшвала «гIвба» ангIайг! Анахьанат зымгIвала ачкIвын йдырраква шбзидздзаз збаз аинститут аунашвачпагIвчва ауи йпсы йапылтI, алацIара шIыц-шIыц йгIвыхырныс дадрыхвиттI.

Ауи агIан архъвыхраква аобласт йхIаракIу апхьарта хъадата йаъаз Къарча педагогика институт апны йддыркIуан. Ауаъа йан ужвыгьи лащакI – абызшвадырыгIв ТIыгв Владимир дынхун. Зыхьыз гуз анща йахщапа урышв бызшва гвымхата йъайдыруаз ахъазла дрыпхащара заман аймыргауата амалькI шичпушыз дазхъвыцуан.

«Урышв бызшвали литературали алацIара агIвра заман айшысла тшазызбжьара атахъхатI. Ауи сапхьара Къарча-Черкес йахъазымкIва Лагъь КIавкIаз апны йбергьльыз алитературадырыгIвчви абызшвадырыгIвчви гIаланакIтI, – йхъагьи дазлакъырдыхуа йхIвитI МухIарби ХIаджьбакьыр йпа. – Санща йымщтахь сара йсцрахIван Кълыч Рауф НыхIв йпи Бекьыз Лейла Абубакьыр йпхIи. Ауат руыс дырхъйатI, саргьи багъьата «хпа» сыздыргылтI».

«Апрофессор Татаршвауа»

Ужвы ачкIвын ауи апхъала зынгьи дъамцасыз акрай акъала хъада – Ставрополь йызпшуан. Акъала ауи йгвапхатI, ауаса дудздзакI акIвта йбан мачIкIгьи дырхIатI: щымта аинститут дцара ахъазла ауахъ зпны дгIанхушыз йаба йъахIльы димауырквын щта?

«Сгвгьи кIахIахьата съацуш сымдыруа сшакIвшуз аполитика апхьарта а-Тдзы адзхъа сагатI. Йара ауи асахIат атдзы ашухъала заджв дгIакIвшатI, сипшызтын – сыззыпшгIауа Татаршвауа КIарней Щамсудин йпа йакIвпI. Ауи закIыта дута сйыщтацIрын – агьагьара шабгаз гIатсрыхIвачвгIатI, аурам анахьаныла ухъыста йцуз ауагIагьи гIацасырпштI», – дпшвырхъыччауа йхIвахитI ахирург.

МухIарби ласыта апхьара даланахIватI, дызцапхьаквуз дгьгIархьымшвузтI. Аинститут апны ауи данцIайыркIваз тшыздикIылыз атлетика хIатла атагIащтIиххын – ауи йгIалцIла рыцIагьи йылачважвауа дцатI. Анкъвакъвра щарда рпны апхъагылара гIатызгуз ахIатлащтIыхыгIв Татаршвауа МухIарби йсурат сквшкъомкI руацIа амедицина институт АчIахIра гъвы йкIыдын. УацIыхъвангьи ауи бзидздзара йгьнимыжьтI, аспорт амастеррагьи дакандидатхатI.

ЙхъатайкIыз ауыс найырдзарныс дъащтаз, йхIаль ауаса йъаныз акIвма, момкIва арыпхьагIвчва рбзирала акIвма – МухIарби дызпхьуз аъачIвагIа рыцIа-рыцIа дшхънахуа йылайхIвауа дцатI.

Ужвы йъагIадзазгьи швабыж пхата длыквчважваркIвитI Татаршвауа йарыпхьагIв – Ставрополь медицина институт аркъьара хирургии атопография анатомии ркафедра аунашвачпагIв Поляк Ревекка Илья йпхIа. Ауи ллекциякви лтшыбжьара сахIаткви МухIарби ужвыгьи йдырхыркIвитI, йара йакIвпIта – ауи арыпхьагIв рыцIа бзи йылбуз дстудентын. «Ауи йбергьльу ахирург йыхьыз гIалрахунта араса лхIвалун: «Островерхов йакIвпI хIызпхьауа «хвбала» йыздыруа, сари Татаршаеви – ауаса акIвын стдзахьыз шылхIвуз – «пщбагIвацапI» йызлагIдыруа», – йгIайгвалашвахитI МухIарби.

Данстудентыз асквшква рагIан Ставрополь аурамквала дангIамдуз зымч таз, акыт йгIатыцIыз абаза чкIвын афицарра ъагIайдамыхIвызгьи, акытмлыкврхIара институт дъацIамылызгьи дгьамайгIваджьхуазтI: ауи багъьата йдыруан йгIалихыз ауыс бзи йшибауа, йапхъахьыла йымгIвахушгьи йыла йыцIан.

Зны акурс ахIвссаква лекциякI апны ртетрадква ргIвынаква рпны йымшыркъвауа азаджв азаджв йзитахъу йа йзихIвара йтахъу ргIвырныс гIаларгатI. Заман ауырала аудитория ахъыччари згвтараква зхIвуз чкIвыныргIа рдауыши йцIаркIытI. МухIарби йтетрад данапшы закIзаджвыкI акIвпI йаныта йбаз: «апрофессор Татаршвауа».

«Ауи алахъвгIахъасра схъа йтаскIытI сара, аколхоз анхагIвы йпа, йсылшауа зымгIва счпарныс сайъазагIв бзихара, апрофессоррагьи сазынадзарныс ахъазла. Абар йаргьи, йшыжвбауа апшта, сажва сырхъйатI», – дхъыччитI апрофессор Татаршвауа.

Йапхъахауата ачымазагIв данйыркъьа ауи йхпахауа акурс дапхьун, йаргьи анцIрала йхъа йгIатахатI. Ауи агIан онкология чымазагIвтара апны тшыбжьара даъан.

«Ауи агIан сара сайъазагIвдзахата тшызбахтI, аркъьара саналга амщтахьгьи сгвы щтIыхта, анасып сынкъвнагауа сгIамгIвайсхуан», – йхIвитI МухIарби.

Нхарала ашвапхи апхъаламгIвайсри

Асквш 1976 агIан Татаршвауа интернатура дахъысныс Черкесск акъала чымазагIвтара дырщтийитI. МухIарби ХIаджьбакьыр йпа йхIвалитI агIвычIвгIвыс бзиквала йшйызшаз. Араъагьи ауи йынасып йгIанакIытI аобласт апны зыхьыз рхIвуз ахирург Къанамат Маджьид йунашва дацIата дынхарныс. Ауи йакIвпI айъазагIв шIа хирургия йшаланхауа йзырдырыз анаука амгIвагьи дыквызжьыз. Жвасквша дынхатI МухIарби ауи ачымазагIвтара апны, швапха бзигьи йырхIатI. Ужвы ауи адырра шIыцква дырзыбжан, йуыс рыцIагьи дазъазахарныс швабыж йтахъын.

Асквш 1988 агIан Татаршвауа МухIарби Къарча-Черкес аобласт чымазагIвтара ахирургия хъвшара даунашвачпагIвта ддыргылтI. Ауи агIан ауаъа йазуырпшы йамуаш, йбаргвчвам аркъьараква ракIвын йырчпуз. Татаршвауа анхара джьгарта йджвыквицIатI, ласыла зуыс йазцIабыргу айъазагIвчва ргвып адикIылтI. Ахъвшара аунашвачпагIв рахIа йбаргву аркъьараква рзычпауата анхара адигалра йтахъын – ачымазагIвква датша зджьара йцара атамхъхауата. МухIарби Совет Союз йагъьыз айъазартаква рпны тшыбжьара дцалун, йдырыз ахирург шIаква йдйырдырхуан.

Асквш 1989 агIан Киев аклиника йгьи архъвыхра хирургияла анаука-рхъвыхырта институт апны Татаршвауа МухIарби кандидат диссертация йхчитI, асквш 1996 агIан – доктор диссертация.

Ареспублика аклиника чымазагIвтара хирургияла ахъвшара йнархъу айъазартахитI, чымазагIвкI ъану ауаъа йгIайитI, Татаршвауа МухIарбигьи ашта апны нхарала рыцIа швапха бзи зму ахирургква дрыуазаджвхитI.

Ауи йынхара йалайжьитI азгIва гIарыбергьыльрала, ачIва азгIваква йанрайъазауа реконструкция ркъьарала амаль шIыцква (реконструкция хирургия – агIвычIвгIвыс йымахым йа йымхъвахуа ймахъащахъаква ргIащаквыргылхра йазынхауа амедицина йахъвыпI – аредакция ррытаразга). Ауи йамальквала айъазара адуней апны йгIалыркIгIахьатI.

Апрофессор Татаршвауа МухIарби деструктив панкреатит (йхIатлу йгьи йшварагIвару, ачымазагIвква йызнымкIва йызгауа ауацIа згIва – аредакция ррытаразга) гIарыбергьыльрала йгьи айъазарала ауыжвгIанчIви амальква лызхыз дрыуапI. СНГ акъральквала йгIауахвырквын МухIарби ХIаджьбакьыр йпа унашва зхъицIауа ахъвшара апны деструктив панкреатит йгIалцIла йпсуа рыцIа йъамачIгIву айъазартаква йрылапхьадзапI.

«Йсыркъьаз зымгIва здырхитI»

Апрофессор Татаршвауа МухIарби уахьчIвала ркъьарата 7000 райхIа зчпахьаз, йхIаракIу акатегория зму дхирургпI. Ареспубликагьи Лагъьа КIавкIазгьи райъазагIвчва рыжвлара хирургия тшауацIнарыхра ауыс апны МухIарби ХIаджьбакьыр йпа йалацIара хвы аквырцIауата гIван «Хьапщ хIваспа» согIа гIайквнадыргатI. Ауи наука нхара 125 райхIа йгIвытI, шIыцрагIахъвыцра патентти автор швъати хпа йымапI. Йынхара щарда гIвымакъраль бызшвала йатаркIхьатI.

МухIарби ХIаджьбакьыр йпа анаука нхари айъазари йрыцйырцауата арыпхьарагьи дапщылапI. Ауи гепатобилиар хирургияла (агIвычIвгIвыс йфауа йадынхалуа йгьи йгIайуацIызщтхуа адызкIылуа агепатобилиар ргIапсра азгIваква йырзынарху ахирургия – аредакция ррытаразга) Лагъь КIавкIаз уагIвстагьи йбергьльу апхьарта гIанйыршатI.

Апрофессор Татаршвауа ажвлара уысквагьи джьгарта дрылапI. МухIарби ХIаджьбакьыр йпа Россия ахирург-гастроэнтерологква рыжвлара аунашвахъцIарта, «Украина рхирургия» журнал аредакция совет дрылапI, Къарча-Черкес азгIвадарахчара а-Министерства хирургияла архъвыхыгIвчва рсовети архъвыхыгIвчва ргвыпи друнашвачпагIвпI, йапшым ахирург адкIылараква чIахIра йымата дрылапI.

ЙымапI Татаршвауа МухIарби йалкIгIата хвы ззибауа ужвыгьи ртшхъвагакI – Апсны Республика аорден «Ахьдз Апша» йхпахауа астепен. Асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра йапхъахуз амш йгIашIарышвта МухIарби ХIаджьбакьыр йпа гуманитар уыста йадыргалуаз зымгIва дрылан. Йхъвшара апны Апсны йгIатыргата

йгIаргуаз ачымазагIвкви ауат йрыцызи апещ кIьыдаква рзалихуан. «ХIхъвшара апны йхвыта вертолетла йгIаргуаз айсчва хIрайъазун, йазуырпшы йамуаш аркъьараква хIчпун», – йгIайгвалашвахитI МухIарби.

Ари айъазагIв ду уанйачважвауа ауи йгIвычIвгIвыс хIалькви йъачIвагIара анадзари шалайырдзауа гвы ауымткIва угьзагIвсуам: зуагIахъа рыхв назмыркъвуа, гвду зму, къральыгIв джьауапкIра злу, ауагIа йрызгвапу заджв йакIвта дубитI.

«Сара йсыркъьаз зымгIва здырхитI, ащардагIв уыжвгIандзарагьи срабадыритI. Аркъьарта снашылпхьадзагьи йара уыжвгьи йапхъахауата гIвычIвгIвыс дсыркъьушызшва сгвы алагIваласракI йалашвитI, атшпсщара мшква рагIангьи йсыркъьаз ачымазагIвква шаъу гIассырдырлитI», – йхIвитI Татаршвауа.

АтгIачва апны хвы ззырбауи абзазара йазйыму абзибари

ЙгIалуымкIгIушта йгьаъам ари агIвычIвгIвыс йгвбайарагьи, йгвыцкьарагьи, йымшыркъващагьи. Ауи сквшщарда дызлу анхара уалата ауатква учвымдзырныс гьмайрам. Хъардура гьйыламта тынчта уызйачважвитI, ауагIа бзи йбитI. Ауаса данаъугьи йгьи дбагъьапI, хъацIарагьи йылапI.

«Убзазара апны анхара акIвзапI йхъаду» – хIва сгвгIанагра анйасхIв МухIарби ХIаджьбакьыр йпа ауи дгьадымгылтI: «Ажва гьалам, анхара заман щардагьи къару щардагьи сыквнахитI, ауаса сара апхъа йсыргылуа стгIачва ракIвпI».

Арат йгьажва мцырам. Абаза тгIачва апны апайцIба йшиквнагауа апшта ауи йани йаби ртдзы дгIагIвнахан йан длыцбзазитI, ага Москвагьи датшагьи акъала дуква дынхарныс, дбзазарныс дызшIыртызтынгьи.

Пасата адуней зхIваджьта йдахIвраква збарныс йахамдзаз йаба дипа цIабыргыта дгIанхатI, йыладзква гIахъххылуата дгIайгвалашвитI. Йайщчва, йахщчва зымгIва бзидздзата дырзаъапI. СахIатпхьадзарала дрыквчважварныс дхIазырпI. ЙащахIба Татаршвауа ХIазрат ареспублика апны йбергьльу дапхьахьапI, МГУ дгIалгатI, аистория наукаква дыркандидатпI. Къарча-Черкес къральыгIва педагогика институт апны наука нхарала дпроректортагьи, Къарча-Черкес Республика аунашвахъцIарта аунашвачпагIв дитарагылыгIвтагьи дынхатI. ЙъачIвагIа гIализрыхыз йахща Къардан Надя Россия апны гIатгара зму дарыпхьагIвпI. Пхата дрыквчважвитI МухIарби ауахьауат йгIвахщчвагьи – Фатими Люби.

Абаза хъацIа йшихIальу апшта, йхъапщыли йсабикви данрыквчважвауа МухIарби рыцIа дщаквкIхитI, ауаса йгвхътIыра зджьарагьи йгьизыгумта ауатгьи рдахIвраква йхъа рыладухауа йгIайхIвитI. Йхъапщыла Тезада Батыр йпхIа сквшщарда Псыжв аквтанай апхьарта апны завучта дынхатI. ЙпахIба Азамат Къарча-Черкес Республика Ащтанкъвцара комитет апны дынхитI, полковник чын йымапI. Ауи акIвымкIвагьи ауи кикбоксингла Адуней а-Кубок гIатигатI, Европа апны йгIвбахауа агыларта йкIытI, Россия апны йызнымкIва апхъагылара йыман. ЙпхIазаджвыкI Альбина лаба йыщтала дцатI, дайъазагIвхатI, Архангельск апны дбзазитI, гинекологта дынхитI. ЙпайцIба Арсен Ставрополь университет аюрист факультет дгIалган Черкесск аналог инспекция апны дынхитI.

ХIайчважвара хIалгауата МухIарби ХIаджьбакьыр йпа сазымпшдзауата бзи йбауа уыскI аунашвагьи гIайрахатI. ЙшгIацIцIызла, ауи йыгIвза ЧквтIу Володя дйыцта атшпсщара мшква пслачвакIра дцарныс тшадигалуан, азаман бзита йшигуш йыла йгIацIайыжьхьан. Саргьи сазхъвыцтI: «Анхара тшазтуа дзачIвызлакIгьи ауи апш уыскI йымазара атахъызапI анхарта апны «дымбылра», абзазара анахьанат абайараква дрыгIвымсра, тшпсищата къару шIыц йырхIара ахъазла!»

Апрофессор Татаршвауа йымч йыгымхарныс, адахIвраква йщардазларныс, абзира йымазларныс сйайхIвахIвра стахъыпI. Арат ахIвахIвраква йрыцыркIуашызшва йызбитI зкьыгIвпхьадзара йнадзауа ахирург ъаза йзыразу йырбзихахыз ауагIа, йъачIвагIалагIвчва, йапхьагIвчва, йаргванква.